Panagsala a Kas Kadagiti Tipor

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPANIA

ITI siudad ti Pusan idiay South Korea, makakitaka iti nagpaiduma a nailian a sala. Nakakawes dagiti lallaki iti nagayad a puraw ken nakakallugongda iti natayag ken nangisit sada agpayapay, agrikus, agdumog, ken agtakder pay ketdi iti maysa laeng a sakada.

Adda simple a mangilawlawag iti naisalsalumina ken natural a tignayda. Tultuladen dagitoy a lallaki dagiti tipor a red-crowned crane a sinigsiglon a mangpalpalabas iti tiempo ti lam-ek idiay South Korea. Magustuan unay dagiti umili ti nagpaiduma a sala dagitoy a tipor isu a nangpartuatda iti bukodda a sala, a naibasar kadagiti postura dagitoy a tumatayab.

Iti kaadayo a 1,500 a kilometro idiay Hokkaido, Japan, agaaripuno dagiti agrayo iti nakaparsuaan idiay Kushiro Shitsugen National Park tapno kitaenda dagiti agpayso a tipor. Gapu iti artipisial a programa ti panagpakan kadagiti bulan a nakaro ti lam-ekna, adda pangen dagiti red-crowned crane idiay Japan a sumagmamano itan a gasut ti bilangda. Nagpintas a buyaen ti maysa a grupo dagitoy puraw ken nangisit a tumatayab a sigaganaygay ken singangayed nga agsalsala iti kaniebian. Us-usaren ti mannurat ti National Geographic a ni Jennifer Ackerman ti sao a Hapones nga aware tapno iladawan ti panagsiddaawna. Dayta a sao kaipapananna “dagiti rumsua a rikna gapu iti makapikapik a kinapintas ti maysa a banag nga apagbiit laeng,” kinunana.

Nabayagen a kaay-ayo ti tattao dagiti tipor, a masarakan iti amin a kontinente malaksid iti Abagatan nga America ken Antarctica. Makita dagitoy a tumatayab kadagiti lamina a masarakan iti adu a gukayab idiay Africa, Australia, ken Europa. Idiay Adayo a Daya, dagiti tipor ket simbolo ti naunday a panagbiag ken kinaragsak, isu a dagitoy ti kaay-ayo nga ipinta dagiti artist. Gapu ta agkadua ti agassawa a tipor inggat’ tungpal biag, mabalin nga isimboloda met ti kinaragsak ti panagasawa isu a masansan a makita ti ladawan dagitoy kadagiti trahe a kimono. Klinasipikar dagiti Koreano ti red-crowned crane kas “monumento ti nakaparsuaan” gapu ta manmano ken napintas. Inladawan dagiti Hapon ti panagsala dagiti tipor iti kuartada a papel a 1,000 a yen. Ket 2,500 a tawen ti napalabasen, pinartuat dagiti Tsino ti “sala dagiti puraw a tipor.” Nalabit daytoy nagpaiduma a panagayatda iti panagsala ti mangilawlawag no apay a kaay-ayo dagiti tattao ti tipor.

Ti Panagsala Dagiti Tipor

Agsala ti amin a 15 a kita dagiti tipor. Uray dagiti sibong nga awan pay dua nga aldawda padasenda metten ti agsala. “Agsala met ti dadduma pay a grupo ti tumatayab,” ilawlawag ti Handbook of the Birds of the World, “ngem iti panagkita ti tao, awanen ti karirikutan wenno . . . kapipintasan pay.” Talaga a nadumaduma ken kanayon a naisangsangayan ti sala dagiti tipor​—no panunoten ti kadakkel dagitoy a tumatayab, ti nangayed a posturada, ken ti naisangsangayan a panaglagtoda bayat a nakaukrad dagiti payakda. Ti  sala gagangay nga iramanna “dagiti atiddog, ken narikut a panagsasaganad ti agtutunos a panagdumog, panaglagto, panagtaray, ken apagbiit a panagtayab,” kuna pay ti Handbook of the Birds of the World. Ket kas kadagiti tattao, apaman a mangrugin nga agsala ti sumagmamano a tipor, masansan nga agsala metten ti intero a grupo. Nakakitan dagiti agpalpaliiw idiay Africa iti inggat’ 60 a pareha dagiti gray crowned crane nga agsalsala a sangsangkamaysa.

Apay nga agsala dagiti tipor? Agehersisio, agsasarita, agiinnarem, wenno basta agraragsakda laeng aya? Mabalin nga aniaman kadagitoy wenno amin dagitoy ti makagapu. Talaga a kayat dagiti tipor ti agsala nga adda parehana. Ti panagsala ket maysa a paset ti panaginnaremda. Ngem agsala met dagiti sibong, ket dagitoy ti masansan a magagaran unay a sumasala. “Aniaman ti pakatignayanna, nakaay-ayat a buyaen,” kinuna ti Handbook of the Birds of the World.

Ti Panagtayab Dagiti Tipor

Masansan a mangngegmo dagiti tipor sakbay a makitam ida. Kasla trumpeta ti unida a mangipadlaw iti kaaddada nupay kinilkilometro ti kaadayoda. Nalawag a makatulong daytoy nga uni tapno agkakadua ti pangen kabayatan ti naunday a panagtayabda nga umakar. Kaaduan a kita ti tipor ti umakar manipud iti makin-amianan a lugar a pagpapaaduanda. No otonio, adayo a distansia ti tayabenda manipud Canada, Scandinavia, wenno Siberia agingga kadagiti nabarbara a klima ti China, Estados Unidos (Texas), India, wenno ti rehion iti Mediteraneo. Napeggad ken makabannog dagitoy a panagdaliasat. Dadduma a Eurasian crane ti nakita nga agtaytayab iti kangato a dandani 10,000 a metro bayat a bumalballasiwda iti kabambantayan ti Himalaya nga agpa-India. Agtaytayabda iti gagangay a sinan-V nga urnos sada agpaibuyog iti nabara nga angin tapno makaalindayagda. Makaballasiwda laeng kadagiti karayan, baybay, wenno taaw no tumayabda. *

Dandani 20 a tawenen a tuntuntonen ni Juan Carlos Alonso, maysa a Kastila nga eksperto kadagiti tumatayab, ti iyaakar ti 70,000 a Eurasian crane nga agpalabas iti tiempo ti lam-ek idiay Espania. “Nasingsingan ti dadduma a tipor, ket adda dagiti nakabitan iti babassit a transmiter ti radio tapno matuntonmi ti panagtayabda nga umakar,” inlawlawagna. “No tiempo ti lam-ek ditoy Espania, maragsakanak a makakita iti tumatayab a siningsingak a mismo idi sibong pay laeng dayta idiay Makin-amianan nga Alemania. Sinigsiglon a maus-usar dagiti ruta ti iyaakar ti tipor. Adda tipor a nasingsingan idiay Finland a nakita nga agpalpalabas iti tiempo ti lam-ek iti ungto nga abagatan a kas iti Ethiopia, bayat a ti dadduma a naggapu idiay Siberia ti agpalabas iti tiempo ti lam-ek idiay Mexico.”

 Pannakidangadangda nga Agbiag​—Babaen ti Tulong ti Tao

Agpegpeggad ita a maungaw ti 9 iti 15 a kita ti tipor. Ti whooping crane iti Amianan nga America ti kangrunaan nga agpegpeggad a maungaw. Sangapulo ket uppatda laengen idi 1938. Ngem gapu iti programa a panangpaadu kadagiti natiliw a tipor ken ti pannakasalaknib dagiti kangrunaan a pagnanaedanda, nasurok itan a 300 ti bilangda. Papaaduen ken tartaraknen itan dagiti naturalista dagiti sibong a natiliwda ken iruruamda manen dagitoy kadagiti masalsalakniban a gagangay a pagnanaedanda. Itay nabiit, sibaballigi a nausar dagiti babassit ken nakalaglag-an nga eroplano a mangisuro iti sumagmamano a sibong a whooping crane no kasano ti umakar. Kasta met laeng ti ar-aramiden dagiti Ruso a sientista tapno masalaknibanda ti Siberian crane nga agpegpeggad a maungaw.

Ti maysa kadagiti makapikapik unay a pakasaritaan ti naballigi a panagtaraken ket napasamak idiay Japan. Adda bassit a pangen ti red-crowned crane idiay Hokkaido a saan nga immakar, gapu ta kabaelanda ti mangan uray no tiempo ti lam-ek iti igid dagiti waig nga asideg kadagiti napudot nga ubbog. Ngem iti nakaro a tiempo ti lam-ek idi 1952, nagyelo dagitoy a waig, isu a kasla matayen ti bassit a pangen ti 30 a tumatayab. Ngem dagiti estudiante iti dayta a lugar ket nagiwaras iti mais kadagiti nagyelo a waig, isu a nagbiag dagiti tumatayab. Sipud idin, kanayonen a mataraonan dagiti tipor, isu a ti bassit a pangen ket nagbalinen a dandani 900 a tumatayab, agarup kakatlo iti intero a populasionda iti intero a lubong.

Panangsango iti Di Masinunuo a Masakbayan

Kas iti dadduma pay a kita, agsagsagaba dagiti tipor gapu iti panagmaga dagiti aluguog ken ti pannakapukaw dagiti karuotan. Tapno agbiag dagiti tipor, masapul a sursuruenda ti agnaed iti luglugar nga asideg iti pagnanaedan ti tattao. Kaaduanna, kaykayatda ti agnaed iti medio adayo kadagiti tattao. Ngem iti luglugar a saanda a maisturbo, mabalin a mairuamdan iti kaadda ti tattao. Idiay India, nasursuron dagiti sarus crane, dagiti katatayagan iti amin a tumatayab, ti agpaadu kadagiti ban-aw dagiti bario. Nasursuron ti dadduma nga umad-adu a kita ti tipor ti agsapul iti taraonda iti kataltalonan bayat nga umak-akarda wenno addada iti pangpalabsanda iti tiempo ti lam-ek.

Sapay koma ta masierto ti pannakaispal dagitoy nangayed a parsua babaen kadagiti nagkaykaysa a panagregget dagiti maseknan iti pannakasalaknib ti aglawlaw iti adu a pagilian. Anian a nakalkaldaang no pulos a dinton makita dagiti masakbayan a kaputotan ti nangayed a sala dagiti tipor wenno mangngeg ti natinggaw nga unida bayat nga agtaytayabda nga agpaabagatan no otonio!

[Footnote]

 [Ladawan iti panid 15]

Dagiti red-crowned crane, Asia

[Ladawan iti panid 16]

Detalye manipud iti porselana ti Korea

[Ladawan iti panid 16]

Dagiti black-and-white crane nga addaan iti napuskol a dutdot kadagiti lapayagda

[Ladawan iti panid 16, 17]

Dagiti agtaytayab a kadawyan a European crane

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti crowned crane, Africa