Dagiti Molino​—Nangayed a Mangipalagip ti Angin  iti Napalabas

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY NETHERLANDS

KADAGITI buya ti aglawlaw nga impinta da Jacob van Ruisdael, Meindert Hobbema, Rembrandt van Rijn, ken dadduma pay nga agkakalaing nga Olandes a pintor idi maika-17 a siglo, masansan a naitampok dagiti molino ti angin wenno windmill​—ket di pagsiddaawan dayta! Ngamin, agarup 10,000 a molino ti adda idi iti nadumaduma a paset ti pagilian. Nupay kasta, saan laeng a nagbalin nga inspirasion dagiti pintor dagitoy napintas nga estruktura. Sipud idi maika-15 a siglo agingga iti arinunos ti maika-19 a siglo, dagitoy ti nangaramid iti ar-aramiden ita dagiti makina a papaandaren ti krudo ken koriente. Dagitoy ti nangpaandar kadagiti pagbomba iti danum, paggiling wenno pagkiskis iti bukbukel, pagragadi iti kayo, ken nagadu pay a trabaho a nainaig iti industria. Ngem saan a kas kadagiti makina ita, awan ti tumaud a polusion no agandar dagiti molino ti angin.

Panangiposision Kadagiti Layag

No agpasiarka ita ditoy Netherlands, maay-ayoka pay laeng kadagiti sinigsiglon nga estruktura, nupay agarup 1,000 laengen ti nabati. Kayatmo kadi a maammuan ti ad-adu pay maipapan kadagitoy? Kaduaendakami bayat a pasiarenmi ti 350 ti tawennan a molino ti angin iti igid ti napintas ti aglawlawna a Vechte River iti sentral a Netherlands.

Naariwanas idi nga agsapa ti primavera. Siaayat nga indasarannakami ti makinista a ni Jan van Bergeijk iti nakapudpudot a kape sana imbaga a mayat ti paniempo tapno mapaandar ti molino. Nupay kasta, nasken a maiposision nga umuna ti atep ti molino iti direksion a masuba ti angin. Inlawlawag ni Jan no kasano a maaramid daytoy bayat a linayawna dagiti rayos ti kayo a rueda a ti diametro daytoy ket mamindua iti katayagna. Konektado daytoy a rueda iti atep ti molino. Babaen ti panangpusiposna iti rueda, pagrikusen ni Jan ti atep agingga a masuba ti angin ti tunggal maysa kadagiti 13 a metro ti kaatiddogda a paligpalig. Kalpasanna, maikadena ti rueda iti daga tapno di aggaraw. Sumaganad, ukraden ni Jan ti maysa a kambas a layag sana iraked iti nagkinnuros a balabala ti tunggal paligpalig. Kalpasan a naikabit ni Jan ti mangtengngel a kadena, ibbatannan ti preno, masuba dagiti layag, isu nga in-inut nga agpusipos ti uppat a paligpalig. Masmasdaawkami a nagbuya iti apagbiit bayat nga agrikrikus dagiti paligpalig. Kalpasanna, inawisnakami ni Jan tapno kitaenmi ti panagandar dagiti makin-uneg a mekanismo ti molino.

Panangsukimat a Naimbag

Immulikami iti narasdok nga agdan agingga a nakadanonkami iti atep ti molino. Nakitami sadiay ti paidda, wenno makingngato a kayo nga ehe, a nakaikabitan dagiti paligpalig. Babaen kadagiti kayo a rueda nga addaan iti pannakangipen ken ungkay, agpusipos daytoy nga ehe ti diretso a tangbaw a maawagan iti vertical king pivot. Nadlawmi nga adda nakabitin a puraw a grasa iti asideg. Inlawlawag ni Jan a paggrasana dayta kadagiti nagtimbukel a bolitas a pagrikrikusan ti kayo nga ehe. Nupay kasta, allid ti us-usarenna a paggrasa kadagiti pannakangipen a naaramid iti kayo nga oak. Nakitami met ditoy no kasano a mapabannayat ti panagrikus dagiti paligpalig. Iti aglawlaw ti maysa kadagiti rueda, adda agsasaruno a kayo a bloke. Kasla preno dagitoy a bloke no mapairutan. No mapalukayan, umawarda ket pagrikusenda ti paligpalig.

Bayat a nagin-inayadkami nga immulog iti narasdok nga agdan, nakitami a naimbag ti kangrunaan a tangbaw, a dumanon agingga iti mismo a molino manipud ngato agingga iti baba. Nasay-upmi ti ayamuom ti nabayagen a kayo ken nangngemi ti ranetret dagiti aggargaraw nga engranahe. Iti sakaanan ti king pivot adda pay sabali a grupo dagiti kayo a rueda nga addaan iti pannakangipen ken ungkay. Daytoy a grupo dagiti rueda ti mangpapaandar iti rueda ti danum. Nagsardengkami tapno kitaenmi ti agrikrikus a rueda ken mangngegmi ti panagparsiak ti danum ken panagpusipos dagiti layag. Kas man la agbibiagkami idi un-unana. Nasdaaw ken tinagiragsakmi dayta a kanito.

Panagnaed iti Maysa a Molino ti Angin

Saan a mapagnaedan ti dadduma a molino kas kadagiti kiskisan wenno gilingan. Okuparen dagiti paset ti makina ti amin nga espasio. Gagangay nga agnanaed ti makinista ken ti pamiliana iti denna ti molino. Nupay kasta, mabalin met a pagnaedan ti nagpasiaranmi a molino.

Mabalin a kasla nanam-ay itan ti agnaed iti molino; saan a kas idi un-unana. Ti umuna a kadsaaran ti mausar a sala ken pagturogan. Addaan dayta iti kasla kahon a mabalin a pagiddaan ti dua a tao, bassit a kosina, ken dadduma a pagipempenan. Sakbay ti ngalay ti maika-20 a siglo, ti maysa a molino ket addaan iti bassit a kasilias iti ruar ti ngatuen ti kanal. Inlawlawag ni Jan a dagiti makinista nga addaan iti dadakkel a pamilia a buklen ti nasurok a sangapulo nga annak ket kasapulan nga agaramidda iti pagturogan iti amin nga espasio. No dadduma, ti buridek ti maturog iti sirok ti kama ti dadakkelna, ket ti dadduma pay nga annak ti maturog iti sala, iti maikadua a kadsaaran, wenno iti maikatlo a kadsaaran​—iti sirok a mismo dagiti kanayon a naungor a rueda!

Dadduma a molino ket mausar a mangpamaga iti nagaburan a disso a sigud nga addaan danum​—dagiti kapatagan a mabalin a dati a lansad ti dan-aw wenno baybay. Masapul a kanayon nga agandar ti molino. Gapu ta naibangon iti nawayang a pasto, masansan a masuba ti angin​—isu a napariir ken nalamiis ti unegna. No panunotentayo dagiti peggad ti napigsa nga angin ken bagyo a napakuyogan iti napipigsa a kimat, nalawag a narigat idi ti biag dagiti agnaed iti molino ti angin. Ita, mapagnanaedan pay laeng ti 150 a molino ti angin iti Netherlands ket adu kadagita ti pagnanaedan dagiti kualipikado a makinista.

Dagiti Molino ti Angin nga Adu ti Pakausaranda

Bayat nga agbombomba iti danum ti molino ti angin, rimmuarkami a nagtugaw iti maysa a bangko. Imbaga ni Jan ti nadumaduma a pakausaran ti molino ti angin​—pagkiskis, paggiling, pagbomba iti danum nga agayus iti karayan wenno pagurnongan iti danum, pagala iti lana ti  bukbukel, pagaramid iti papel, pagragadi iti kayo, ken dadduma pay. Inlawlawagna met a naaramid ti kaunaan a molino ti angin para iti kanal idi rugrugi ti maika-15 a siglo. Idi agangay, dagita a molino ti nausar a mangpaatian iti sumagmamano a dan-aw, kas iti dan-aw ti Schermer, Beemster, ken Wormer, nga adda iti asideg ti Amsterdam.

Ita, ginasut nga Olandes ti agnanaed ken agtartrabaho iti daga a dati a tukok dagitoy ken ti dadduma pay a dan-aw. Kinapudnona, naibangon iti rabaw ti tukok ti dati a dan-aw ti kangrunaan nga eropuerto ti Netherlands nga asideg ti Amsterdam. Uppat a metro iti baba ti patar ti baybay ti pagpagnaan dagiti pasahero nga agpaspasiar iti eropuerto! Ngem dika agdanag a ti panageroplanom ket agbalin a panaglayag. Kanayon nga agan-andar dagiti estasion a pagbombaan nga ayan dagiti makina a papaandaren ti krudo wenno koriente (dagiti simmukat kadagiti molino ti angin) tapno agtalinaed a namaga ti daga a pagnaam.

Dagiti Makikomkomunikar a Molino ti Angin?

Bayat nga agrikrikus dagiti paligpalig, sinaludsod ni Jan no nadamagmin ti maipapan kadagiti makikomkomunikar a molino. “Makikomkomunikar a molino? Saan pay,” kinunami. Inlawlawagna nga iti kapatagan nga aglawlaw ti Netherlands, masansan a masirpatan dagiti molino ti angin a kinilkilometro ti kaadayoda isu a makayallatiw ti makinista iti mensahe kadagiti addayo a kaarrubana, babaen ti panangiposisionna kadagiti paligpalig iti nadumaduma a pamay-an. Kas pagarigan, no aginana biit ti makinista, iposisionna dagiti paligpalig iti paidda wenno diretso (A). Ipasimudaagna a saan nga agtrabaho no arabis ti panangiposisionna kadagiti paligpalig (B). Kasta met laeng ti aramidenna no dakes ti paniempo tapno agtalinaed a nababa dagiti paligpalig, ken saanda a makimat. Ipasimudaag ti makinista a maragsakan ken manginanama no pasardengenna ti ingangato ti paligpalig sakbay a makagteng iti kangatuan a madanonna (C). Maladingitan ken maldaang ti ipasimudaag ti panagsardeng ti panagpababa iti paligpalig kalpasan unay a nakagteng dayta iti kangatuan a madanonna (D).

Adu met dagiti lokal a kostumbre. Iti amianan ti Amsterdam, no dadduma maarkosan dagiti molino para iti nararagsak nga okasion a kas kadagiti kasar. Kalpasanna, maiposision dagiti paligpalig iti arabis ken iti posision a saan nga agtrabaho ti makinista, sa maarkosan ken mabarayubayan ti nagbabaetan dagitoy. Kabayatan ti Gubat Sangalubongan II, idi a ti pagilian ket sinakup dagiti buyot ti Alemania, nagusar dagiti umili iti nadumaduma a posision ti paligpalig tapno mapakdaaran dagidiay aglemlemmeng nga asidegen a rumaut dagiti buyot. Nagbalin a nakallalagip a kapadasan ti panagpasiarmi iti makinista a ni Jan gapu ta naammuanmi dagitoy ken ti dadduma pay a makapainteres a banag maipapan kadagiti molino.

Sumagmamano a tawenen ti napalabas, naaddaan iti nasayaat a publisidad dagiti panagregget a mangmantener iti molino ti angin idi a ti maysa a grupo ti 19 a molino idiay Kinderdijk, nga asideg iti siudad a sangladan ti Rotterdam ket inlista ti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization iti World Heritage List. Nagbanaganna, dagiti naisangsangayan a paktoria idi ket nagbalin itan a monumento a nainaig iti kultura. Kanayonanna, adu a napasnek a boluntario ti mangmanmantener ken mangsalsalaknib kadagiti molino iti intero a pagilian. Babaen kadagiti panagreggetda, matagiragsak pay laeng ita dagiti turista manipud iti intero a lubong ti dadduma kadagiti isu met la a molino ti angin a nagbalin nga inspirasion dagiti nalatak a pintor idi un-unana.

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 23]

Legal a Panangiparit iti Eksportasion Dagiti Molino ti Angin

Iti napalabas nga agarup 300 a tawen, nagadu ti mayat iti teknolohia ti molino ti angin. Nagadu a piesa dagiti molino ti nairuar iti Netherlands. Kanayonanna, nagsawar dagiti ganggannaet iti intero a pagilian tapno agsapulda kadagiti mangdisenio, mangaramid, ken mangmantener iti makina ti molino, sada inallukoy dagitoy nga agtrabaho iti sabali a pagilian. Di nagbayag, ti teknolohia ti molino ti angin dagiti Olandes ket maus-usaren idiay Alemania, pagpagilian ti Baltic, England, Espania, Francia, Ireland, ken Portugal. Kinapudnona, idi ngalay ti maika-18 a siglo, nagpeggad unay ti kumapkapuy idin a teknolohia ti molino ti angin isu a nasken a bumallaet ti gobierno ti Netherlands. Idi Pebrero 1752, imparit dagiti autoridad ti eksportasion dagiti molino ti angin. Sipud idin, sigun iti Olandes a historiador a ni Karel Davids, awanen ti napalubosan a tumulong iti ganggannaet a gumatang, agaramid, wenno agibiahe iti “aniaman a piesa ti molino ti angin dagiti Olandes” wenno iti “eksportasion ti aniaman nga alikamen a mabalin a pagaramid kadagitoy.” Asino ti mangibaga nga ita laeng a mapaspasamak dagiti lapped iti panagnegosio ken panangsiim kadagiti industria?

[Dagiti Ladawan]

Baba: Iposposision ni Jan ti atep ti molino tapno masuba ti angin; dagiti kayo ken rueda nga addaan iti pannakangipen; ti salas

[Credit Line]

Amin a retrato: Stichting De Utrechtse Molens

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 22]

(Kitaem ti publikasion)

A

B

C

D

[Picture Credit Line iti panid 21]

De Saen nga impinta ni Peter Sterkenburg, 1850: Kooijman Souvenirs & Gifts (Zaanse Schans Holland)