Inton Awanen ti Dangran Dagiti Mikrobio

DAGITI mikrobio, wenno nagbabassit nga organismo ket napateg iti biag. Buklen dagitoy ti adu a paset ti daga ken ti mismo a bagitayo. Kas kinuna ti kahon a “Dagiti Kita ti Mikrobio,” iti panid 7, “trinilion a bakteria ti agnanaed iti bagitayo.” Adda nasayaat a maaramidan ti kaaduan kadagitoy​—kinapudnona, napategda pay ketdi iti salun-at. Nupay manmano laeng ti mangpataud iti sakit, mangnamnamatayo nga inton agangay, awanen ti dangran dagiti mikrobio.

Sakbay nga usigentayo dagiti pamay-an a mangpukaw iti amin a panangdangran dagiti mikrobio, amirisentayo dagiti agdama a panagregget a mangparmek kadagiti mikrobio a mangpataud iti sakit. Malaksid iti panangamirismo iti naipakuyog a kahon a “Dagiti Mabalinmo nga Aramiden,” amirisem ti panagregget dagiti propesional a mangay-aywan iti salun-at tapno maparmek dagiti naandur a mikrobio.

Dagiti Sangalubongan a Pamay-an

Dineskribir ni Dr. Gro Harlem Brundtland, a dati a direktor heneral iti World Health Organization (WHO), dagiti maar-aramid a panagregget. Iti Report on Infectious Diseases 2000, maipapan iti paulo a “Panangparmek Kadagiti Mikrobio a Naandur iti Agas,” imbagana a rumbeng nga adda mapataud a “sangalubongan a pamay-an a mangkontrol kadagiti naandur a mikrobio.” Nagbitla maipapan iti “pannakikomunikar ken panagkikinnonsulta ti amin a mangay-aywan iti salun-at,” sana impaganetget: “Adda gundawaytayo a mangirugi iti dakkel a panagregget a mangparmek kadagiti makaakar a sakit.”

Idi 2001, insingasing ti WHO ti “Sangalubongan a Pamay-an a Mangkontrol Kadagiti Mikrobio a Naandur iti Agas.” Imbinsabinsa daytoy a report ti plano a naiturong kadagiti mangay-aywan iti salun-at ken ti kaaduan a tattao no “ania ti aramidenda ken no kasano nga aramidenda dayta.” Ti pamay-an ket pakairamanan ti panangisuro kadagiti tattao no kasano a maliklikanda ti agsakit, agraman ti panangisuro kadakuada iti panagusar kadagiti antibiotiko ken iti dadduma pay nga agas a kontra mikrobio no maimpeksionda.

Maysa pay, maidagadag kadagiti doktor ken nars, agraman ti dadduma pay nga agtartrabaho kadagiti ospital ken pagaywanan iti lallakay ken babbaket wenno masakit, nga agan-annadda koma tapno maliklikanda ti panagwaras ti impeksion. Ngem nakalkaldaang ta adu a mangay-aywan iti salun-at ti makaliway nga agbuggo kadagiti imada wenno mangsukát iti guantesda no aggapuda iti maysa a pasiente sada mapan iti sabali.

Impakita met dagiti surbey nga agireseta dagiti doktor kadagiti antibiotiko uray no di koma kasapulan. Piliten ngamin dagiti tattao ti doktorda a mangted iti antibiotiko tapno mabiitda nga umimbag, isu a mangted ti doktor tapno maay-ayo laeng ti pasiente. Masansan nga awan tiempo dagiti doktor a mangisuro kadagiti pasienteda wenno awan ti pamuspusanda a mangilasin iti mangimpeksion a mikrobio. Agiresetada met iti kabbaro nga antibiotiko, ngem nanginngina, ken ad-adu ti patayenna a bakteria ken dadduma pay a nagbabassit nga organismo. Gapu iti daytoy, naan-andur dagiti mikrobio iti antibiotiko.

Inturong pay ti WHO ti Sangalubongan a Pamay-an kadagiti ospital, organisasion a mangay-aywan iti salun-at ti nasion, agpatpataud iti taraon, parmasia, ken mammanday linteg. Iparparegta ti report nga agtitinnulongda amin tapno maparmek dagiti mikrobio a naandur iti agas. Ngem epektibo ngata ti kasta a programa?

Dagiti Lapped iti Balligi

Impatuldo ti Sangalubongan a Pamay-an ti WHO a ti panagganansia wenno kuarta ti kangrunaan  a lapped iti panangsolbar kadagiti parikut. Kuna ti Biblia a ti ayat iti kuarta ti pakaigapuan ti “amin a kita ti makadangran a bambanag.” (1 Timoteo 6:9, 10) Idagadag ti WHO: “Masapul met a maamiris ti pannakitransaksion iti industria nga agar-aramid kadagiti agas, agraman ti maitutop a panangkontrol iti pannakagteng dagiti aglaklako iti agas kadagiti agtartrabaho iti ospital ken klinika ken panangmonitor kadagiti makaisuro a programa nga inesponsoran ti industria para kadagiti agay-aywan iti salun-at.”

Sipipinget dagiti kompania ti agas a mangilako iti produktoda kadagiti doktor. Direkta itan nga ilakoda ti produktoda kadagiti tattao babaen kadagiti anunsio iti TV. Nalawag a daytoy ti makagapu iti aglablabes a panangusar iti agas a kangrunaan met a makagapu iti iyaadu dagiti mikrobio a naandur iti agas.

Iti seksionna a nakailanadan ti panangusar iti agas a kontra mikrobio kadagiti animal a pagtataudan iti taraon, kuna ti Sangalubongan a Pamay-an ti WHO: “Makaganansia dagiti beterinario iti dadduma a pagilian iti di kumurang nga 40% wenno ad-adu pay babaen iti panaglakoda iti agas, isu a saan a maksayan ti panangusar kadagiti agas a kontra mikrobio.” Adu dagiti pammaneknek a rimsua ken immadu dagiti mikrobio a naandur iti agas gapu iti aglablabes a panangusar iti antibiotiko.

Kinapudnona, nakaskasdaaw ti kaadu dagiti mapataud nga antibiotiko. Idiay laengen Estados Unidos, agarup 20 a milion a kilo nga antibiotiko  ti mapataud iti tinawen! Iti intero a patauden ti lubong, agarup kagudua laeng ti tomaren ti tattao. Ti nabatbati ket mabalin a mayisprey kadagiti mula wenno maipakan kadagiti animal. Gagangay a malaokan kadagiti antibiotiko ti pagpakan iti animal a mataraken a pagtaraon tapno napartakda a dumakkel.

Ti Akem Dagiti Gobierno

Nakapatpateg ta kastoy ti kinuna ti Sumario ti Pannakaipatungpal ti Sangalubongan a Pamay-an ti WHO: “Napateg ti rebbengen ti tunggal pagilian a mangipatungpal kadagiti alagaden. Napateg ti akem dagiti gobierno.”

Kinapudnona, adu a gobierno ti nangaramid kadagiti programa a mangkontrol iti kinaandur dagiti mikrobio kadagiti antibiotiko. Maipaganetget ti panagtitinnulong iti uneg ken ruar ti pagilianda. Mairaman kadagitoy a programa ti nasaysayaat a panangirekord iti panangusar kadagiti agas a kontra mikrobio ken kadagiti mikrobio a naandur iti agas, panangpasayaat iti panangkontrol iti impeksion, umiso a panangtomar kadagiti agas a kontra mikrobio ken panangusar kadagitoy iti agrikultura, panagsirarak tapno maawatan ti kinaandur dagiti mikrobio, ken panangpataud kadagiti baro nga agas. Agduadua ti Report on Infectious Diseases 2000. Apay?

Sigun iti report, “kurang ti napolitikaan a determinasion  dagiti gobierno, ta saan ngamin a maipangpangruna ti salun-at ti publiko.” Kunana pay: “Ti sakit agraman ti kinaandur dagiti mikrobio ket agtultuloy met no adda nariribuk a kasasaad, kinapanglaw, iyaakar ti adu a tattao ken narugit nga aglawlaw a pakaalaan ti adu a tattao kadagiti makaakar a sakit.” Ngem nakalkaldaang ta amin dagitoy a parikut ket saan a pulos a kabaelan a risuten dagiti gobierno ti tao.

Nupay kasta, salaysayen ti Biblia ti maysa a gobierno a saan laeng a mangrisut kadagiti problema a pakaigapuan ti sakit no di ket naan-anay a mangpukaw kadagiti sakit. Mabalin a mapanunotmo nga adda sumagmamano a mikrobio a kanayon a makadangran, ngem dakkel ti pangnamnamaan a nasaysayaatto ngem iti dayta ti masakbayan.

Inton Awanen ti Mikrobio a Mangpataud iti Pannakadangran

Nabayagen nga impakpakauna ti mammadto iti Biblia a ni Isaias ti maysa a natantan-ok a gobierno ken impabigbigna ti agturay iti dayta. Kitaenyo ti padto a nailanad iti bersion ti Biblia a King James: “Ta nayanak ti maysa nga ubing kadatayo, maysa nga anak a lalaki ti naited kadatayo: ket ti gobierno maiparabawto iti abagana: ket ti naganna magaladanto iti Nakaskasdaaw, Mamagbaga, Mannakabalin a Dios, Agnanayon nga Ama, Prinsipe ti Kappia.” ​—Isaias 9:6, dakami ti nangitaliko.

Asino daytoy nga ubing, daytoy a prinsipe, nga umawat iti panangituray? Paliiwem no kasano a nayam-ammo uray pay kasakbayan ti pannakaipasngayna. Imbaga ni anghel Gabriel iti birhen a babai a ni Maria: “Adtoy! iyinawmonto iti aanakam ken ipasngaymonto ti maysa nga anak a lalaki, ket panaganamto iti Jesus. Daytoy ket naindaklanto . . . , ket awanto ti panungpalan ti pagarianna.”​—Lucas 1:31-33.

Idi nataenganen ni Jesus, pinaneknekanna nga isu ti naikari nga Agturay iti gobierno ti Pagarian ti Dios. Saan laeng nga inwaragawag ni Jesus “ti naimbag a damag ti pagarian” iti intero a pagilian no di ket impakitana pay ti pannakabalinna a mangpukaw iti amin a sakit. Kunaen ti Biblia nga “immasideg kenkuana ti dadakkel a bunggoy, a naikuyog kadakuada dagiti tattao a pilay, pawad, bulsek, umel, ken adu a sabsabali pay, ket ngannganida la ipuruak ida iti sakaananna, ket inagasanna ida; iti kasta nagsiddaaw ti bunggoy idi nakitada a ti umel agsasao ken ti pilay magmagna ken ti bulsek makakita.”​—Mateo 9:35; 15:30, 31.

Wen, inagasan ni Jesus ti aniaman a sakit wenno an-annayen ti maysa a tao. Pinagungarna pay ti sumagmamano a tattao a natay! (Lucas 7:11-17; 8:49-56; Juan 11:38-44) Agpayso a dagidiay napaimbag, ken uray dagidiay napagungar, natayda met laeng kamaudiananna. Ngem impakita dagiti milagro ni Jesus ti aramidenna iti masanguanan nga agpaay kadagiti tattao nga agbiag ditoy daga nga iturayan ti Pagarian. Ikari ti Biblia nga iti dayta a tiempo “awanto ti agtataeng nga agkuna: ‘Masakitak.’”​—Isaias 33:24; Apocalipsis 21:3, 4.

Kas pagaammotayo itatta, agsakit ken mataytayo amin. Minilion ti dangran dagiti mikrobio, a masansan a pakaigapuan ti ipapatayda. Ngem nakaskasdaaw unay ti pannakabukel ti bagi ti tao ta uray la a masdaaw ti dadduma no apay nga agsakit ti maysa a tao. Insurat ti doktor a ni Lewis Thomas ti nakapatpateg a maaramidan ti bakteria ket napaliiwna a rumsua ti sakit “kas iti aksidente.” Kinunana: “Mabalin nga adda nagpaiduma a depekto dagiti mekanismo a panglaban ti pasiente.”

Kinapudnona, dagidiay napigsa ti resistensiada manmano, no bilang man, a maimpeksionda. Ngem inton agangay, lumakay ken matay dagiti tattao. Kuna ti Biblia a ti basol a natawidtayo iti immuna a perpekto a tao a ni Adan, ti pakaigapuan ti sakit ken ipapatay. “Babaen iti maysa a tao,” ilawlawag ti Biblia, “simrek ti basol iti lubong ken ti ipapatay babaen iti basol, ket iti kasta ti ipapatay nagsaknap iti amin a tattao agsipud ta nagbasolda amin.”​—Roma 5:12.

Nupay kasta, imbaon ti Dios ti Anakna ditoy daga tapno itedna ti perpekto a biagna kas subbot a mangwayawaya iti tattao kadagiti epekto ti basol. (Mateo 20:28) Ilawlawag ti Biblia: “Dagiti isupapak ti basol isu ti ipapatay, ngem ti sagut nga ipaay ti Dios isu ti agnanayon a biag babaen ken Kristo Jesus nga Apotayo.” (Roma 6:23; 1 Juan 5:11) Iti sidong ti panagturay ti Pagarian ti Dios, maibanagto dagiti mangpaimbag a birtud ti daton a subbot ni Jesus. Iti kasta, amin a mikrobio, uray dagidiay mangpataud iti sakit, saandanton a dangran ti siasinoman.

Saan kadi a nasayaat no maammuantayo ti maipapan iti naikari iti Biblia a gobierno ti Pagarian, a mangsolbar kadagiti parikut ti sangatauan? Maragsakan dagiti Saksi ni Jehova a tumulong kenka a mangammo iti ad-adu pay.

[Kahon iti panid 9]

Dagiti Mabalinmo nga Aramiden

Ania ti mabalinmo nga aramiden tapno mapabassit ti peggad dagiti naandur a mikrobio? Nangipaay ti World Health Organization iti sumagmamano a pagannurotan. Umuna, imbinsabinsana dagiti annuroten a mabalintayo a suroten tapno maksayan ti sakit ken ti panagwaras ti impeksion. Maikadua, imbagana no kasano a mapasayaat dagiti tattao ti panagusarda kadagiti agas a kontra mikrobio.

Kinaagpaysuanna, ti kasayaatan a panglapped iti sakit ken ti panagwarasna isu ti panangaramid iti aniaman a napateg nga annuroten tapno kanayon a nasalun-atka. Ania ti mabalinmo nga aramiden tapno saanka nga agsakit?

Dagiti Aramidem Tapno Saanka nga Agsakit

1. Ikagumaam nga aramiden dagitoy tallo a banag: manganka iti umno, agehersisioka iti supisiente, ken aginanaka iti umdas.

2.Iyugalim ti agdigus ken agbuggo. Ipaganetget dagiti espesialista iti salun-at a ti panagbuggo iti ima ti kaepektibuan a pamay-an tapno saanka nga agsakit ken dimo mayakar ti impeksion iti sabsabali.

3.Siguraduem a natalged ti kanenyo a sangapamiliaan. Sipapanunotka koma a kanayon a nadalus dagiti imam agraman ti lugar a pagisaganaam iti taraon. Siertuem met a nadalus ti danum a pangbuggom kadagiti imam ken iti taraon. Yantangay nalaka nga umadu dagiti mikrobio kadagiti taraon, lutuem a naimbag dagiti karne. Idulinmo a naimbag dagiti taraon iti refrigerator.

4.Kadagiti lugar a makayakar dagiti insekto iti nakaro a sakit, limitaram koma ti panagtrabahom iti ruar no rabii wenno parbangon ta aktibo unay dagiti insekto kadagita nga oras. Agmoskiteroka met a kanayon no rabii wenno ikkam iti iskrin ti tawa ken ridaw.

5.Makatulong ti panagpabakuna a mangsanay iti resistensiam a manglaban iti dadduma a mikrobio a kadawyan iti lugaryo.

Panangusar Kadagiti Agas a Kontra Mikrobio

1.Agkonsultaka kadagiti doktor sakbay a gumatang wenno agtomarka iti aniaman nga antibiotiko wenno agas a kontra mikrobio. Kadagiti agas a direkta a maitukon iti agusar, masansan a ti aglako ti agnumar.

2.Dimo piliten ti doktormo a mangireseta iti antibiotiko. No pilitem, mabalin a mangireseta laeng gapu ta dina kayat a mapukawnaka kas pasientena. Kas pagarigan, ti panateng ket patauden dagiti virus, ngem saan nga agasan dagiti antibiotiko ti panateng. No adda virus iti bagim ket agtomarka iti antibiotiko, mabalin a matay dagiti bakteria a makatulong kenka, isu a lallalo nga umadu dagiti naandur a kita ti bakteria.

3.Dimo ipapilit a tomaren ti kabaruan nga agas​—mabalin a makadangran kenka ken nanginngina pay.

4.Ammuem ti aniaman nga agas manipud iti mapagtalkan a doktor: Ania ti agasanna? Ania dagiti mabalin a pagdaksanna? Ania ti epektona iti dadduma nga agas, ken dagiti mamagpeggad iti panagtomar iti dayta?

5.No talaga a maitutop ti panagtomar iti antibiotiko, kaaduanna a maisingasing a tomarem amin a naireseta agingga a maibusmo, uray pay no pumipiakan. Ti maudi a tomarem ipasiguradona nga awanen ti impeksion.

[Ladawan iti panid 10]

Iti sidong ti nalinteg a gobierno ti Dios, sagrapento ti tattao ti biag nga awan ti aniaman a makadangran a mikrobio