Panangmatmat iti Lubong

Natakuatan Dagiti Baro a Kita ti Tumatayab

“Adda agdagup iti 28 a baro a kita [dagiti tumatayab] a nadeskribir kadagiti nasientipikuan a pagiwarnak nanipud idi 1998, ket mabalin nga ad-adu pay ti masirarakan a mainayon iti sangalubongan a dagup nga agarup 9,700,” kuna ti The Independent ti London. Sigun ken ni Steve Gantlett, editor ti magasin a Birding World, “adu kadagitoy a natakuatan ket gapu iti panagbalin ti lubong a nalaklaka a madanon​—makapanen dagiti eksperto iti tumatayab kadagiti nasulinek a lugar a saan a pulos a madanon sumagmamano a dekada ti napalabas.” Dagiti natakuatanda, kunana, ket “mabalin a mangipasimudaag met iti kinalaingda a mangilasin kadagiti kita babaen laeng iti uni dagitoy​—ta masansan a dayta ti kakaisuna a pangammo iti kaaddada iti naraber a kabakiran iti tropiko.” Patien dagiti sientista nga ad-adu pay a kita ti matakuatan. Nupay kasta, ti pannakadadael dagiti nainkasigudan a pagnanaedan dagitoy nga animal ti mabalin a pakaungawan dagiti kataktakuat a kita “ta bassit laeng ti bilangda ken saan a nalawa ti pagnanaedanda,” inlawlawag ti The Independent.

 Dagiti Naarimbangaw nga Ikan

Natakuatan dagiti managsukisok iti Australian Institute of Marine Science (AIMS) a dagiti ikan, “agraman dagiti damselfish, soldierfish ken cardinalfish . . . ket nakikomunikar iti maysa ken maysa babaen ti panagganukgok, panagungik, ken panagsagawisiw,” kuna ti periodiko a The West Australian. Makatulong daytoy a nasirarakan a mangilawlawag no kasano a makaawid ti babassit pay nga ikan no mayanud manipud iti kadilian. Inrekord dagiti managsukisok ti AIMS ti nadumaduma nga uni iti kadilian sada pinatokar dagitoy iti nangsukisokanda kadagiti ikan. Imbaga ti sientista a ni Dr. Mark Meekan iti periodiko nga “ad-adu pay a babassit pay nga ikan ti naurnong kadagiti pagsukisokan a nangtulad iti nairekord nga uni ngem kadagiti nakasukisokanda a saan a nakapatokaran dagita nga uni. Ipasimudaag dagitoy [a] naallukoy dagiti ikan kadagiti partikular nga uni.” Natakuatan dagiti managsukisok a ti dadduma nga uni ti nataengan nga ikan ket mabalin a mangngeg agingga iti 15 a kilometro. “No rumiwet ken pumarbangon,” kinuna ni Meekan, “nakapigpigsa ti koro ti uni dagiti ikan a katupag ti rinibu a timek iti istadium a pagbuyaan iti football.” Nupay kasta, daytoy a “koro” ket saan a mangngeg ti tattao.

Panagpakuttong Wenno Panagsayang iti Kuarta?

“Agarup 231 a milion nga umili iti European Union ti nangpadas nga agdieta idi 2002,” kuna ti International Herald Tribune ti Paris. Sigun iti report ti Datamonitor, maysa a grupo a mangmonmonitor iti irarang-ay iti industria, naggasto dagiti nagdieta idiay Europa iti 100 a bilion a doliar kadagiti pagpakuttong a produkto itay napan a tawen​—“ti katupag ti intero a gatad ti produkto ken serbisio a patauden ken ipaay ti Morocco.” Nupay kasta, “awan pay 4 a milion ti agballigi a mangtaginayon iti kinakuttongda iti nasurok a makatawen,” ken “kurang pay a maysa iti kada 50 a nagdieta idiay Europa ti permanente a nagtalinaed a nakuttong,” kuna ti periodiko. Ti Alemania ti kaaduan iti nagasto, ta nakagasto dagiti nagdieta iti dandani 21 a bilion a doliar kadagiti produkto a pagpakuttong, idinto ta nakagasto dagiti Britano iti agarup 16 a bilion a doliar. Dagiti nagdieta idiay Italia ken Francia ti agpada a nakagasto iti agarup 15 a bilion ken 14 a bilion a doliar. Sigun iti Datamonitor, kuna ti Tribune, “kasapulan a maawatan dagiti agdietdieta ti mensahe a ti basta panagdieta ket saan nga agpaut a solusion iti nakaro a kinalukmeg.”

“Pakarigatan iti Kakapat a Paset ti Intero a Panagbiag”

Ti “naragsak a tawtawen ti 20 agingga iti 29” ket rumbeng a “kasayaatan a tiempo para iti naragsak ken relaks a panagbiag,” kuna ti Aleman a periodiko a Gießener Allgemeine. “Nalpasen ti pubertad, ket adayo pay laeng ti panagduadua ken pannakapukaw ti panagtalek iti bagi kabayatan ti tawtawen nga 40 agingga iti 60.” Ngem imbes nga agbalinda a naragsak ken relaks, umad-adu dagiti agtawen iti 20 agingga iti 29 a mangsarsaranget iti awagan dagiti espesialista a pakarigatan iti kakapat a paset ti intero a panagbiag. Ti termino “kaipapananna a di masinunuo dagiti agtutubo no ania ti panggepda iti biag inton asidegen nga agturposda iti panageskuelada ken nasken nga ikeddengdan no ania ti aramidenda iti nabatbati a paset ti biagda,” kuna ti periodiko. Inlawlawag ti sikologo idiay Mannheim a ni Christiane Papastefanou a madanaganda maipapan iti masakbayan gapu iti nadumaduma a mapaspasamak iti kagimongan kadagiti kallabes a tawen. Kasta met a gapu ta nagadun ti pagpilianda a trabaho ken estilo ti panagbiag, agamak ti dadduma nga agtutubo di la ket ta di umiso ti maikeddengda. Nupay kasta, patien ni Papastefanou a nadakamat iti Aleman a periodiko a mabalin a sukatan dagiti desision ken saan a dakes no “agbalin a mannakibagay ti maysa a tao imbes nga agbalin a nainget ti panangmatmatna iti biag, karera, ken pagtrabahuan.”

Ibutaktak ti Baro a Teknolohia ti Kaadu Dagiti Aglangan

“Gapu iti baro a teknolohia, mabalinen nga ag-text dagiti mannursuro kadagiti nagannak no aglangan dagiti estudiante iti klaseda,” kuna ti Ingles nga edision ti Espaniol a periodiko nga El País. Kadagiti 200 nga eskuelaan idiay Espania, adda naikabit nga espesial a sistema ti computer tapno maipadamag dagiti mannursuro ti resulta ti eksamenasion, mairekordda dagiti aglangan, ken maipakitada no ania ti pannusa a naipataw kadagiti estudiante. Iti tunggal agsapa, saggaysa nga awagan dagiti mannursuro ti tunggal estudiante babaen ti maiggaman a computer a kas iti kabassit ti maibulsa a calculator. Sumaganad, ikonektarda dayta iti kangrunaan a computer a mangproseso iti impormasion. “Iti dadduma a kasasaad, automatiko a maipatulod dagiti mensahe kadagiti cell phone ti nagannak,” kuna ti periodiko. Gapu iti daytoy a teknolohia, mairekord itan dagiti aglangan a saan idi a madmadlaw. Sigun iti Espaniol nga edision ti El País, 400 pay nga eskuelaan ti interesado nga agpakabit iti kastoy a sistema ti computer.

Ti Panangbalbaliw iti Arkos Mabalin a Dangranna ti Salun-at ti Maladaga

“No balbaliwan ti tattao ti arkos ti balayda kabayatan ti panagsikog wenno kalpasan unay ti pannakaipasngay ti anakda,” kuna ti pagiwarnak ti Alemania a Medi-Netz, “mabalin nga aggagatel ti pagangsan ti maladaga wenno maaddaan iti sakit ti aangsanna kabayatan ti umuna a sumagmamano a bulan ti biagna. Ita, natakuatanen a maapektaran met ti sistema ti imiunidad ti ubing, uray no sikog pay laeng, isu a nalaklaka a makaptan ti ubing kadagiti makaakar a sakit ken allergy.” Natakuatan dagiti managsukisok iti adu a klinika ken institusion idiay Alemania a dagiti pakaigapuan ti problema ket pakairamanan dagidiay kemikal nga agalingasaw kadagiti pigket, alpombra, baro a pintura, ken baro a muebles. “Dagiti nalaka nga agawaaw a kemikal ti mangpakapuy kadagiti mismo a selula ti sistema ti imiunidad a mabalin a mangsalaknib kadatayo manipud iti allergy,” kuna ti Medi-Netz. Isingasing ti umasping a damag ti magasin a GEO nga itantan pay laeng ti nagannak ti panangbalbaliwda iti arkos “agingga a dua ti tawenen ti ubing,” ta napigpigsanton ti sistema ti imiunidadna.

Dagiti Organisasion ti Atleta ken Makaadikto a Substansia

Sigun iti impadamag ti website ti Finnish Broadcasting Company, “ad-adu nga arak ti inumen dagiti agtutubo kadagiti organisasion ti atleta ngem iti sabsabali ken mas masansan nga agbartekda.” Natakuatan kadagiti nasirarakan nga impablaak ti Research Center of Health Promotion idiay University of Jyväskylä a ti “arak, serbesa, ken sigarilio ket masansan unay a maitandudo iti isport babaen ti panangipablaak ken panagisponsor,” kuna ti periodiko a Helsingin Sanomat ti Helsinki. “Suroten dagiti agtutubo ti ar-aramiden ti natataengan nga atleta a pagray-oan ken tultuladenda. Mabuybuya dagiti agtutubo ti aglablabes a panaginum iti champagne ken panagsigarilio kadagiti rambak ti panangabak.” Maysa pay a parikut ti pananglang-abda iti namekmek a tabako. “Awan pay 4 a porsiento kadagiti agtawen iti 15 a babbarito a saan a kameng ti organisasion ti atleta ti linawas a nanglang-ab iti dayta, ngem kadagiti kameng ti organisasion, dandani 10 a porsiento ti nangaramid iti kasta,” kuna ti periodiko.

Ti Panagkirem

“Rinibu a neuron a paset ti nasurok a 30 a nadumaduma a grupo ti kasapulan tapno agkiremtayo,” inlawlawag ti periodiko nga El País ti Espania. Dagitoy a grupo dagiti neuron, a mangikonekta “a mismo iti kalub ti mata iti cerebral cortex,” ti ad-adda a detalyadon a naadal ti maysa a grupo nga indauluan dagiti Kastila a neuroscientist, a nagusar kadagiti animal iti panagadalda. Apay a kasapulan dagiti kalub ti mata ti kasta kadakkel ken komplikado nga urnos dagiti neuron? Ngamin, agduduma ti wagas ken panggep ti panagkiremda. Ti aramiden dagiti kalub ti mata ramanenna ti automatiko a panagkirem​—agarup mamin-15 a daras iti kada minuto tapno agtalinaed a nabasa ti cornea​—​agraman ti gagangay a panagkirem no adda insigida a mayasideg kadagiti mata ken ti mairanta, wenno inggagara a panagkirem. Dagiti kalub ti mata ket mabalin met a saan nga interamente nga agkidem, a nalabit gapu iti sumagmamano a rikna, wenno naan-anay nga agkidem iti nadumaduma a kapaut.

Dagiti Computer​—No Kasano nga Apektaranda Unay ti Aglawlawtayo

“Palso ti pagarup a nadalus, ken makaay-ayo ti moderno a computer gapu ta agpayso nga apektaranda unay ti aglawlawtayo,” kuna ti magasin a New Scientist. Uray ti panagaramid laeng iti simple a memory chip ken panangusar iti dayta iti gagangay nga uppat a tawen a kapaut ti naannayas a panagandar ti computer ti “mangkonsumo iti fuel a mamin-800 a daras iti mismo a timbang ti mapataud a chip,” inlawlawag ti magasin. Pattapattaen dagiti analista idiay Estados Unidos, Francia, ken Japan a tapno maaramid ken mausar ti 32-megabyte a memory chip nga agtimbang iti dua a gramo, kasapulanna ti kabassitan a 1.6 a kilo a fuel, agraman ti di kumurang a 32 a kilo a danum ken 72 a gramo a makapapatay a kemikal a kas iti ammonia ken hydrochloric acid. Kastoy ti ingngudo dagiti analista: “Nagbabassit dagiti chip ngem apektaranda unay ti aglawlaw.”