Langis​—Kasano a Magun-odantayo?

“MAADDA koma ti lawag.” Idiay Estados Unidos idi maika-19 a siglo, masapul nga adda baro a pagtaudan ti artipisial a silaw tapno masukatan ti agkurkuridemdem a silaw a patauden ti manteka, lana ti balyena, ken dadduma pay a substansia. Ania ti solusion? Langis! Pakasarakan iti dayta?

Idi 1859, nagabut ni Edwin L. Drake, a retirado a konduktor ti tren, iti maysa a bubon a 22 a metro ti kaunegna agingga a nakatakuat iti kaunaan a langis iti asideg ti Titusville, Pennsylvania, E.U.A. Dayta ti nangrugian ti panawen ti langis. Gapu ta adda langis a nasarakan iti adu a paset ti lubong, dakkel dagiti epektona iti ekonomia ken iti politika. Napaneknekan a nagsayaat dayta a pagtaudan ti artipisial a lawag a sinegseggaan ti lubong.

Di nagbayag, ti madagdagus a panaggatang iti daga ken ti panagabut kadagiti bubon ti nagbalinen a kangrunaan a trabaho kadagiti maaw-awagan a rehion ti langis iti Estados Unidos. Kadagidi a tawen, gagangayen a madamag nga adda dagiti kellaat a bimmaknang ken adda met dagiti kellaat a pimmanglaw. Nakalkaldaang ta ni Edwin Drake, a nagabut iti kaunaan a bubon idiay Pennsylvania, ti maysa kadagiti pimmanglaw.

Nupay naisangsangayan ti irarang-ay ti negosio iti langis, wenno nalabit gapu iti irarang-ayna, napasaran idi ti industria ti langis idiay Pennsylvania ti damo nga ilalaka ti presiona. Limmaka ti presio ti langis manipud $20 agingga iti 10 cents iti kada bariles! Limmaka ti presio gapu iti sobra a naala ken pagarup sa naabbatan iti langis ti dadduma a rehion. Ti Pithole City, Pennsylvania,  a nagpanawan itan nga ili, ti naisangsangayan a mangipalagip kadagidi a panawen. Naipasdek, rimmang-ay, ken nagpanawan​—iti nasurok la a maysa ket kagudua a tawen. Dayta nga irarang-ay ken pannakalugi ket nagbalin a paset iti pakasaritaan ti industria ti langis.

Idi 1870, binuangay ni John D. Rockefeller ken ti sumagmamano a kakaduana ti Standard Oil Company. Kinontrol daytoy a kompania ti panaglako iti gas agingga a rimsua dagiti kakompetensiana, nangruna ti industria ti langis iti Russia. Ni Marcus Samuel, a nangpundar iti maawagan ita a Royal Dutch/Shell Group, ti maysa a kakompetensiana. Maysa pay, gapu iti kinasirib dagiti agkakabsat a Nobel, * naipasdek idiay Russia ti napigsa a negosio ti langis a naala kadagiti rehion ti Baku.

Dagita ti nangrugian ti pakasaritaan ti agsasaruno a negosio ti langis. Sipud idin, nabuangay dagiti asosasion ken organisasion tapno makontrol ti presio ken di agsobra wenno di agkurang ti mapataud a kas idi un-unana. Maysa kadagitoy ti Organization of Petroleum Exporting Countries (OPEC) a ti 11 a miembrona ti addaan iti kaaduan iti reserba a krudo iti intero a lubong.​—Kitaem ti kahon iti panid 7.

Kasano Kaadu a Langis ti Magun-odan, ken Ayanna?

Idi arinunos ti maika-19 a siglo, mabalin a nabangkarote koma ti industria ti langis ta adun ti agus-usar iti elektrisidad. Ngem adda sabali a naisangsangayan nga imbension a nagbiit a nangbalbaliw iti kasasaad​—ti makina a mangkonsumo iti krudo ken gasolina nga usaren a nangnangruna dagiti auto. Kasapulan unay itan ti gasolina a produkto ti petroleo tapno mapaandar dagiti de makina a lugan. Magatangen  dagitoy iti kaaduan nga industrialisado a nasion idi arinunos ti dekada 1920. Ad-adu itan a langis ti kasapulan ti lubong tapno agandar dagiti lugan, ngem pakasarakan iti dayta?

Iti panaglabas ti tiempo, ad-adda pay a limmatak ti langis iti sangalubongan a merkado gapu iti kanayon a pannakatakuat kadagiti baro a rehion ti langis iti nadumaduma a paset ti lubong​—adda 50,000 kadagitoy! Ngem no maipapan iti mapataud, saan a napateg ti bilang dagiti natakuatan a rehion, no di ket ti kaadu ti maala a langis. Kasano kaadu dagitoy?

Dagiti rehion ti langis nga addaan iti di kumurang a lima a bilion a bariles ti maala a langis ket maibilang kadagiti kadadakkelan iti lubong, idinto ta dagiti addaan iti lima gasut a milion agingga iti lima a bilion a bariles ti maikadua a kadakkelan. Nupay agarup 70 a pagilian ti inlista ti “U.S. Geological Survey World Petroleum Assessment 2000” nga addaan kadagiti reserba a langis, sumagmamano laeng kadagita ti maibilang kadagiti kadadakkelan a rehion ti langis. (Kitaem ti kahon iti panid 7.) Ti kaaduan kadagiti kadadakkelan a rehion ti langis ti adda iti Arabia ken Iran a pakairamanan dagiti lugar iti uneg ken aglawlaw ti paset ti taaw ti Persia.

Saan a simmardeng ti panagsapul kadagiti baro a pagtaudan ti langis. Kimmaro pay ketdi gapu iti adelantado unay a teknolohia. Itatta, ti rehion iti Caspian Sea, a buklen dagiti nasion ti Azerbaijan, Iran, Kazakhstan, Russia, Turkmenistan, ken Uzbekistan, ti paginteresanen dagiti agsapsapul iti langis. Sigun iti Energy Information Administration ti E.U., nagdakkel ti posibilidad nga adda maala a langis ken natural a gas iti daytoy a rehion. Madama a maad-adal dagiti sabali a ruta ti eksportasion, kas iti ilalasat iti Afghanistan. Adda pay nasarakan a bubon idiay Makintengnga a Daya, Greenland, ken dadduma a paset ti Africa. No kasta, maysa manen a kanayonan a maipadamag ti  panangproseso kadagiti hidrokarbon tapno agbalin nga enerhia ken tagilako a gagangay a makonsumo.

Kasano a Maala ti Langis?

Agsapul dagiti geologo ken surbeyor kadagiti lugar a mabalin nga addaan iti deposito a krudo. No nalpasen dagiti espesipiko a panangrukod ken panangala iti sampol, agabutda tapno masigurado no talaga nga adda langis. Idi un-unana, no sibaballigi a makatumpongda iti rehion ti langis, mabalin a mapusitsitanda iti pitak ken langis, ket masayang ti umuna a pussuak ken mabalin pay a bumtak. Nupay kasta, dagiti makina a pagabut ita ti manglapped a mapasamak daytoy gapu kadagiti instrumento a pagrukod ken espesial a balbula. Basbassit metten dagiti abut ken naun-unegen ti panagabut itatta.

Inton agangay, kumapuyen ti puersa a mangipussuak iti langis ken gas isu a masapul a mataginayon dayta a puersa babaen ti panangkarga iti danum, kemikal, carbon dioxide, wenno dadduma pay a gas, kas iti nitrohena. Depende iti lugar, agduduma ti kapalet ti langis. Gagangay nga ad-adda a matarigagayan ti nasayaw a langis ta nalaklaka a maala ken marepinar.

Kas inlawlawag ti American Petroleum Institute, us-usaren ti moderno a teknolohia ti paidda a panagabut, a maipasurot iti rabaw ti daga, tapno basbassit dagiti maabutan. Immadu ti naala a langis gapu iti panagsunda iti taaw, a nangrugi idi 1947 iti maysa a paset ti taaw ti Mexico. Siempre, adda direkta nga epekto ti wagas ti panagala iti presio ti mapataud a produkto. *

Kasano a Maibiahe ti Langis?

Idi 1863, idiay Pennsylvania, naaramid dagiti babassit ti diametroda a kayo a tubo tapno pagayusan ti langis. Ngamin, nalaklaka ken nalaglag-an dagitoy ngem iti aglaon iti 42-galon a bariles a maikariton a guyoden ti kabalio. * Itatta, ad-adda a sopistikado ken immadun dagiti tubo. Sigun iti Association of Oil Pipe Lines, ti Estados Unidos laengen ket addaan iti agkokonekta a tubo ti petroleo a 300,000 a kilometro!

Dagita a sistema ti tubo, kangrunaanna a naaramid iti metal, ket saan laeng a mangibiahe iti krudo kadagiti repinaria. Dagita met ti mangipan iti kaudian a produkto ti langis kadagiti aglako. Babaen iti moderno a teknolohia ti tubo, mabalinen a siputan dagiti automatiko a sistema ti panagayus ken pussuak ti langis kadagiti tubo. Nausar dagiti babassit nga alikamen a mangsukimat iti kinilkilometro a tubo. Masukimat met no adda nagbabassit nga abut ken birri ti tubo iti uneg ken ruar babaen iti Magnetic Flux Leakage, a kaasping ti ultrasound. Ngem nalabit ti laeng karatula a mamakdaar a di agkali iti dayta a lugar ta adda tubo ti petroleo iti uneg ti daga ti makita ti kadawyan nga agusar kadagiti produkto ti langis.

Nupay nakapatpateg ti sistema ti tubo, saanda a praktikal para iti panangibiahe iti nagadu  a langis iti ballasiw taaw. Ngem nakapanunot met dagiti nagkauna a negosiante ti langis iti solusion​—dagiti nagdadakkel a tangker ti langis. Naisangsangayan ti pannakadisenio dagitoy a barko nga 400 a metro ti kaatiddogda. Dagiti tangker ti kadadakkelan a barko nga aglayag kadagiti taaw. Makalaonda iti sangamilion a bariles ti langis wenno ad-adu pay. Nakalkaldaang ta nupay nagdadakkel dagiti tangker, peligrosoda kas ipakita ti kahon a “Maipapan Kadagiti Nayubo a Langis.” Gagangay a mailugan met ti langis kadagiti de motor a barangay ken bagon. Nupay kasta, manipud iti pannakaala ti langis agingga a makadanon iti mangusar, ti pannakaibiahena ket paset laeng ti proseso.

Ti bassit a gil-ayab iti natayag a tubo, wenno gil-ayab nga agserbi kas natalged a balbula ti nasayaat a mangipamatmat a kitkitaem ti maysa a repinaria ti langis. Kangrunaanna, kadagitoy nagdadakkel a pasilidad ti panangrepinar, mapapudot ti krudo sa maipan iti pasdek a pagprosesuan a sadiay mapagsisina ti pakabuklanna iti nadumaduma a paset. Dagitoy nadumaduma a paset ti buklen ti kalag-anan a gas​—a kas iti butane​—agingga iti kadagsenan a kas iti grasa, malaksid iti dadduma pay a produkto. (Kitaem ti panid 8-9.) Ngem adda pay latta saludsod, Ti aya langis ket agpadpada a bendision ken lunod?

[Footnotes]

[Kahon/Ladawan iti panid 5]

BARILES WENNO TONELADA?

Dagiti kaunaan a kompania ti langis iti Pennsylvania nagipatulodda iti langis a naikarga kadagiti aglaon iti 48-galon a bariles ti arak. Idi agangay, 42  a galon laengen a langis ti maikarga tapno saan a maibukbok bayat ti pannakaibiahe. Maus-usar pay laeng ti bariles (42 a galon) iti panaglako ti langis.

Sipud pay idi un-unana, ti langis para iti Europa ket naibiahe iti baybay ken gagangay a natimbang ti dagsenna babaen ti tonelada, kas iti maar-aramid itatta.

[Credit Line]

Reperensia: American Petroleum Institute

[Kahon iti panid 6]

KASANO A TIMMAUD TI PETROLEO?

Sipud pay idi dekada 1870 patien ti kaaduan a sientista, nga agtaud dayta kadagiti sibibiag nga organismo. Sigun iti daytoy a teoria, “agrupsa dagiti sibibiag a banag a nailumlom iti ared-ed iti mabayag a tiempo sa agbalin a langis ken natural a gas. Inton agangay, maurnong daytoy a petroleo kadagiti lungog ti batbato iti tukok nga adda kadagiti makinngato a katuon ti [Daga].” Tumaud ti petroleo iti kastoy a proseso. Hidrokarbon ti kangrunaan a pakabuklanna​—aglaok a hidrohena ken karbon. Nupay kasta, sipud idi dekada 1970, namin-adun a sinupiat ti dadduma a sientista daytoy a teoria.

Iti Agosto 20, 2002 a ruar ti Proceedings of the National Academy of Sciences, naipablaak ti artikulo a “Ti Pangrugian Dagiti Hidrokarbon ken ti Nagtaudan ti Petroleo.” Sigun kadagiti autor, nagtaud la ketdi ti natural a petroleo iti kaunggan a “dumna iti makintengnga a paset ti Daga” ken saan nga iti narabrabaw nga amang a paset a kas iti pagarupen ti kaaduan.

Imbaga ti pisiko a ni Thomas Gold ti sumagmamano a kontrobersial a teoria sana inlawlawag a naimbag dagiti rasonna iti librona a The Deep Hot Biosphere​—The Myth of Fossil Fuels. Kinunana: “Ti teoria a nagtaud dagiti hidrokarbon kadagiti sibibiag a banag a nailumlom kadagiti ared-ed ket mapapati unay idiay Estados Unidos ken iti kaaduan a paset ti Europa. Uray la a sibaballigi a pinasardengna ti panagsirarak ken debate maipapan iti maisupadi a kapanunotan. Ngem saan a kasta kadagiti pagilian iti Union Soviet.” Dayta ket “mabalin a maigapu iti panangsuportar ti Ruso a kemiko a ni Mendeleyev iti teoria a saan a timmaud ti langis iti panagrupsa dagiti sibibiag a banag. Napigpigsa pay itan dagiti imparangna nga argumento, ta ad-adun dagiti magun-odantayo nga impormasion.” Ania daytoy a teoria?

Kuna ni Gold: “Isuro daytoy a teoria a dagiti hidrokarbon ket ramen ti material a mangbukel iti daga, babaen iti in-inut a pannakaurnong dagiti solido a banag, agarup 4.5 a bilion a tawen ti napalabasen.” Sigun iti daytoy a teoria, dagiti elemento ti petroleo ket addadan iti uneg ti daga sipud pay idi naparsua daytoy. *

[Footnote]

 [Kahon/Ladawan iti panid 10, 11]

MAIPAPAN KADAGITI NAYUBO A LANGIS

◼ Ti dagup ti langis nga inyubo dagiti tangker iti nagbaetan ti 1970 ken 2000 ket 5,322,000 a tonelada

◼ Ti kaaduan a nayubo a langis ket napasamak idi 1979 idi a nagdinnungpar ti Atlantic Empress ken ti Aegean Captain iti Caribe, a nangyubo iti 287,000 a tonelada ti langis

◼ Ti Exxon Valdez ti maika-34 laeng a kadakkelan a tangker a nangyubo iti langis

◼ Nupay masansan a ti panagubo dagiti tangker ket maigapu kadagiti panagikarga, panagdiskarga, ken panagipempen, ti kaaduan a mayubo ket mainaig iti panagdinnungpar ken ti pannakaisadsad

◼ Dadduma a makagapu iti nakaro a pannakayubo ti langis malaksid kadagiti tangker:

● Panagbettak ti masunsunda a bubon ti Ixtoc I idi 1979, iti maysa a paset ti taaw ti Mexico. Dagup ti nayubo: 140,000,000 a galon

● Pannakadadael ti andamio ti bubon iti maysa a paset ti taaw ti Persia idi 1983. Dagup ti nayubo: 80,000,000 a galon

● Inggagara a panangipaayus iti langis idi 1991, iti maysa a paset ti taaw ti Persia. Dagup ti nayubo: 240,000,000 a galon

[Ladawan]

Ti “Erika” a tangker ti langis ket limned iti asideg ti Penmarch Point, Francia, Disiembre 13, 1999

[Credit Lines]

Dagiti reperensia: International Tanker Owners Pollution Federation Limited, “Oil Spill Intelligence Report,” “The Encarta Encyclopedia”

© La Marine Nationale, France

 [Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 8, 9]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

PANAGPATAUD ITI LANGIS​—NAPASIMPLE

1​—PANAGSUKISOK

SATELLITE

Ti Global Positioning System ket mangipaay kadagiti umiso a signal a mausar iti panagsurbey

DAGITI GEOPHONE

VIBRATOR TRUCK

DAGITI HYDROPHONE

SEISMIC VESSEL

Ti panagpabettak iti daga ket maysa a pamay-an a nausar. Mairekord dagiti sound wave a lumasat kadagiti kabatuan

2​—PANAGABUT

DAGITI BUBON ITI TAKDANG

ANDAMIO ITI TAAW

BUBON ITI UNEG TI TAAW

Dagiti pamay-an ti panagabut ket pakairamanan ti panagusar kadagiti bubon ti langis iti takdang, iti uneg ti taaw, ken tukok ti baybay. Mabalin a mabombaan ti bubon kadagiti gas wenno kemikal tapno mataginayon ti mangiduron a puersa

[Ladawan]

DAGITI BUBON TI LANGIS ITI UNEG TI TAAW

Mausar dagiti agan-andar a submarino a makontrol iti adayo a mangibangon kadagiti pagsundaan iti tukok ti baybay

[Ladawan]

PAIDDA A PANAGABUT

Dagiti motor a kontrolen ken paandaren ti maysa nga inheniero nga adda iti adayo ti mangpusipos iti pagabut, ket madlaw dagiti alikamen a pangammo (sensor) no adda langis

3​—PANAGIBIAHE

DAGITI TUBO

TANGKER

Agayus ti langis kadagiti tubo iti rabaw ken uneg ti daga ken iti tukok ti baybay. Maibiahe pay babaen kadagiti tangker, de motor a barangay, ken tren

 4​—PANANGREPINAR

REPINARIA

Mapapudot ti krudo, maproseso ken masinasina ti nadumaduma a pakabuklanna tapno mausar a pagaramid kadagiti kadawyan a produkto

PASDEK A PAGPROSESUAN

No mayurno ti napalet ken nangisit a krudo, agbalin a gas dagiti hidrokarbon. Lumamiis dagiti gas sa agbalin a likido bayat a bumabaaw. Iti kasta, masinasinan ti nadumaduma a pakabuklan ti langis

20°C

DAGITI GAS A NAREPINAR

Karaman kadagitoy ti methane, ethane, propane, ken butane

20°-70°C

GASOLINA

Mausar a mangpaandar iti lugan ken ramen dagiti kemikal a kas kadagiti plastik

70°-160°C

NAPHTHA

Mabalin nga aramiden a plastik, pangpaandar iti lugan, ken dadduma pay a kemikal

160°-250°C

GAS

Maaramid a mangpaandar iti jet ken segden ti paglutuan

250°-350°C

LANGIS TI GAS

Maaramid a krudo ken pangpasged iti urno

ARINSAED

750°F.

URNO

Ad-adda pay a maproseso kas fuel kadagiti repinaria, napalet a fuel oil, allid ti kandela, grasa, ken aspalto

CATALYTIC CRACKER

Mapaalingasawan dagiti hidrokarbon ken mailaok iti napudot a catalyst (subtansia a mangpapartak iti kemikal a reaksion ngem di agbalbaliw ti pakabuklanna) a napulbo nga alumina-silica gel. Daytoy a proseso pagsisinaenna dagiti hidrokarbon tapno agbalin a babbabassit ken ad-adu ti pakausaranda a molekula

Ti napulbo a catalyst ket mailaok iti hidrokarbon iti alingasaw

ETHANOL

Mausar daytoy a solvent a pagaramid iti pintura, kosmetiko, bangbanglo, sabon, ken tina

DAGITI PLASTIK

Maaramid ti polystyrene, kas pagarigan, babaen ti panangilaok iti styrene

LAOK TI GASOLINA

Ti substansia nga octane booster lapdanna ti dagus a pannakauram ti gas iti makina, isu a sumayaat ti panagandarna

[Credit Line]

Retrato nga Impaay ti Phillips Petroleum Company

[Graph iti panid 7]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

DAGITI KANGRUNAAN A PAGTATAUDAN TI LANGIS

Binilion a bariles ti dagup dagiti mapataud. Saan a mairaman ditoy dagiti saan pay a natakuatan

▪ Miembro iti OPEC

• Pagilian nga addaan iti maysa wenno ad-adu pay kadagiti kadadakkelan a rehion ti langis

Dagup dagiti mapataud

◆ Dagiti reserba

▪ • ◆ 332.7 SAUDI ARABIA

• ◆ 216.5 ESTADOS UNIDOS

• ◆ 192.6 RUSSIA

▪ • ◆ 135.9 IRAN

▪ • ◆ 130.6 VENEZUELA

▪ • ◆ 125.1 KUWAIT

▪ • ◆ 122.8 IRAQ

▪ • ◆ 113.3 UNITED ARAB EMIRATES

• ◆ 70.9 MEXICO

• ◆ 42.9 CHINA

▪ • ◆ 41.9 LIBYA

▪ ◆ 33.4 NIGERIA

◆ 21.2 CANADA

▪ ◆ 21.0 INDONESIA

◆ 20.5 KAZAKHSTAN

▪ • ◆ 18.3 ALGERIA

◆ 17.6 NORWAY

◆ 16.9 UNITED KINGDOM

[Dagiti Ladawan iti panid 4]

Kaunaan a bubon ti krudo, Titusville, Pennsylvania, 1859

Langis a pumpumsuak iti bubon idiay Texas

[Credit Line]

Brown Brothers

[Ladawan iti panid 5]

Nagkauna a rehion ti langis, Beaumont, Texas

[Ladawan iti panid 5]

Panangibiahe kadagiti bariles ti langis babaen iti kareton a guyoden ti kabalio

[Ladawan iti panid 10]

Sumsumgiab ti bubon ti langis idiay Kuwait

[Picture Credit Line iti panid 5]

Amin a retrato: Brown Brothers