Langis—No Kasano nga Apektarannaka
Langis—No Kasano nga Apektarannaka
PINAMPANUNOTMO kadin no ania koma ti kasasaad ti biag ti adu a tattao no awan ti petroleo ken dagiti produktona? * Ti asete a maaramid manipud iti petroleo ket maus-usar a pagasete kadagiti de motor a lugan, bisikleta, stroller, ken dadduma pay a banag nga addaan kadagiti agtayyek a piesa. Saan unay nga agrinnisiris dagiti piesa no maasetean, isu a nabaybayag a madadael dagiti piesa ti makina. Ngem saan la a dayta ti pakausaranna.
Mausar ti langis a pagaramid kadagiti fuel a mangpaandar kadagiti eroplano, kotse, ken pagpapudot. Adda produkto ti petroleo a ramen ti adu a kosmetiko, pintura, tinta, agas, abuno, ken plastik agraman ti dadduma pay a banag. Nagpaiduma unay koma ti kasasaad ti biag ti adu a tattao no awan ti langis. Di ngarud pakasdaawan a kuna ti maysa a reperensia nga ‘ad-adu ti pakausaran ti petroleo ken dagiti produktona ngem iti aniaman a sabali a substansia iti lubong.’ Kasano a magun-odantayo ti langis? Pagtaudanna? Kasano kabayagen nga us-usaren ti tao daytoy?
Ibaga ti Biblia kadatayo a nasurok a dua a milenio sakbay ni Kristo, nagtulnog ni Noe kadagiti bilin ti Dios ket nagaramid iti dakkel a daong ken nagusar iti galagala—a mabalin a substansia ti petroleo—tapno di maslep ti daong. (Genesis 6:14) Linaokan dagiti taga Babilonia dagiti mayurno a ladrilio kadagiti substansia ti petroleo. Inusar met dagiti Egipcio iti naisangsangayan a panagembalsamo (mummification), ken inusar ti dadduma a tattao idi un-unana kas agas.
Asino ti mangipagarup a daytoy a produkto ket agbalin a nakapatpateg ita iti lubong? Di mailibak a ti moderno nga industrialisado a sibilisasion ket agpannuray iti petroleo.
Iti piguratibo a pagsasao, limmatak ti langis manipud iti petroleo gapu ta nausar dayta iti artipisial a pagsilaw. Sipud pay idi maika-15 a siglo, ti langis a nagtaud iti narabaw a bubon iti daga ket maus-usaren kadagiti silaw idiay Baku, a kabesera ita ti Azerbaijan. Idi 1650, nakali dagiti narabaw a bubon ti langis idiay Romania, ket sadiay ti gas a kita ti langis ti nausar a pagsilaw. Idi ngalay ti maika-19 a siglo, narang-ayen ti industria ti langis iti dayta a pagilian ken iti dadduma a pagilian iti Makindaya a Europa.
Idiay Estados Unidos, nagporsegi ti maysa a grupo ti lallaki a nagsapul iti langis idi maika-19 a siglo, ta kayatda ti makasarak iti nasayaat a klase ti pagsilaw. Sinigurado dagitoy a lallaki a tapno makaalada iti umdas a mailako a gas, masapul nga agabutda nga agsapul iti langis. Isu nga idi 1859, sibaballigi a nasunda ti bubon ti langis idiay Pennsylvania. Nangrugin ti panagregget nga agsapul iti langis. Ania ti simmaganad a napasamak?
[Footnote]
^ Ti sao a “petroleo” ket nagtaud iti Latin a “lana a nagtaud iti bato” ti kaipapananna. Petroleo ti gagangay nga awagtayo iti dua a dandani agpareho nga elemento—ti natural a gas, a maawagan met iti methane, ken ti langis. No dadduma, rummuar dagita a dua a substansia kadagiti rengngat iti rabaw ti daga. No maipapan iti langis, agbalin dayta a likido wenno agbalin nga aspalto, alkitran, bitumen, wenno galagala.
[Kahon iti panid 3]
PETROLEO KEN LANGIS—ANIA TI NAGDUMAANDA?
Kinapudnona, ti petroleo ket agtaud iti uneg ti daga nupay kadawyan a magun-odan kadagiti maawagan a bubon ti langis. Ti petroleo ket madepinar kas “napalet, sumged, duyaw agingga iti nangisit nga aglalaok a gas, likido, ken solido a hidrokarbon a kadawyan nga agtaud iti uneg ti daga. Mabalin a masinasina daytoy iti nadumaduma a paset a pakairamanan ti natural a gas, gasolina, naptha, gas, fuel ken asete, allid a parafina, ken aspalto ken maus-usar a di pay naproseso a ramen ti nagadu a produkto.”—The American Heritage Dictionary of the English Language.