Panangmatmat iti Lubong

Lugan a Papaandaren ti Basura

Adda makinkua iti maysa a talon idiay Finland nga addaan itan iti lugan a paandaren ti gas nga aggapu iti marunrunot a basura. “Ti lugan ket paandaren ti biogas nga aggapu kadagiti basura a maproseso iti maysa a reaktor ti biogas nga adda iti talon ti makinkua iti lugan,” kuna ti Pinlandes a magasin a Suomen luonto. Ti biogas ti kadalusan a mangpaandar ita iti lugan, ket gapu ta produkto a mapataud bayat a ma-recycle ti basura, saan a makadangran iti aglawlaw. Kinapudnona no agaramid iti biogas, maysa kadagiti mapataud ket ti napateg nga abuno a mausar iti panagmula. Dagiti lugan a nadisenion a paandaren ti natural a gas​—agarup dua a milion iti intero a lubong​—ket mabalin met a paandaren ti biogas. Idiay Sweden, adu a bus iti siudad ti papaandaren ti biogas, ket dadduma a gasolinaan ti aglaklakon iti biogas malaksid iti gasolina ken krudo. Ibaga ti artikulo ti maudi a pagimbaganna: “Nalaklaka nga amang ti biogas ngem iti gasolina wenno krudo.”

 No Kasano a Maispal Dagiti Kuton no Adda Layus

Ania ti aramiden dagiti kuton no agtudo? Nupay saan nga agnanaed iti uneg ti daga ti amin a kita ti kuton, adda dagiti naisangsangayan a pamuspusan ti dadduma nga agnanaed iti uneg ti daga tapno maispalda iti layus, kuna ti The New York Times. Adda dadduma a kuton kadagiti tropikal a kabakiran nga “agtignay a dagus uray no sangatedted la [a danum] ti maikabil iti ruangan ti balayda. Agtarayda iti uneg ti balayda tapno ipakaammoda dayta sada rummuar iti sabali pay a ruangan,” inlawlawag dagiti espesialista iti kuton a da Dr. Edward O. Wilson ken Bert Holldobler. “Angot ti us-usarenda a pagsurotan tapno maitundada ti kakaduada iti di nabangenan a pagruaran ken no dadduma, rummuarda nga interamente iti balayda.” Awan pay 30 a segundo, mabalin a naparuardan ti kaaduan iti pangen. Ket iti makin-abagatan a laud ti Estados Unidos ken iti makin-amianan nga Abagatan nga America, kuna ti The Times, adda dadduma a fire ant “nga umuli iti balayda agingga iti rabaw ti daga tapno agkikinnapetda kas dakkel a grupo a pakairamanan dagiti nataengan, ti reyna ken annakna, sada tumpaw iti umad-adalem a danum. Adu ti makalasat . . . Inton agangay, ti tumtumpaw a grupo dagiti kuton ket kumpetton iti ruot wenno babassit a kaykayo. Inton immes-esen ti danum, mabalinen nga agsubli dagiti nakalasat iti balayda.”

Dagiti Epekto ti Panagbartek

“Immadu dagiti natay a nainaig iti arak idiay Britania gapu iti panagbartek dagiti babbai ken agtutubo,” kuna ti periodiko a The Independent iti London. “Iti napalabas a 20 a tawen, nadoble ti bilang dagiti natay gapu iti panagbartek, kaaduan ket gapu iti nakaro a sakit ti dalem ken cirrhosis.” Ket ub-ubbing itan dagiti biktima. “Iti napalabas a sangapulo a tawen, kaaduan a natay ket dagiti nasurok la bassit a 70 ti tawenda agpadpada kadagiti lallaki ken babbai. Dagiti kaudian a bilang para iti 1998-2000 ti mangipakita a dandanin innem a pulo ti tawen ti kaaduan,” sigun iti damag. Ngem saan laeng a sakit ti ibunga ti panagbartek. Idiay Francia, “agparang a ti arak ti direkta a makagapu iti 10 inggat’ 20 a porsiento kadagiti aksidente iti panggedan,” kuna ti periodiko a Le Monde. Kanayonanna, idiay Francia iti kada tawen, 2,700 a tattao ti napapatay ken 24,000 ti nadunor kadagiti aksidente iti kalsada a nainaig iti panaginum, ket arak ti makagapu iti agarup 30 a porsiento kadagiti naranggas nga aramid. Dakkel met a pakalugian ti panagbartek. Kuna ti Le Monde nga idiay Francia idi 1996, ti panagbartek ti nakapukawan ti mapattapatta a katupag ti 17.6 a bilion a euro (19.2 a bilion a doliar).

Rigat ken Sakit

“Ti rigat iti panggedan ken pannakabannog ti mangpaadu iti tsansa a rumsua ti nakaro nga impeksion kas iti gagangay a panateng, kasla trangkaso a saksakit, ken panagebbal ti pannakaap-ap ti tian ken bagis,” sigun iti panagadal dagiti Olandes iti kabibiag ti nasurok a 8,000 nga empleado, nga impadamag ti Netherlands Organisation for Scientific Research. “Impalgak ti panagadal a 20 a porsiento nga ad-adda nga agpanateng dagiti empleado kadagiti narigat a trabaho ngem kadagiti saan unay a narigat a saad.” Ti panagtrabaho iti rabii ken ti saan a natalged a rikna gapu iti reorganisasion ti kompania ti dadduma a naammuan a pakaigapuan ti dakdakkel a risgo iti pannakaimpeksion. “Dakdakkel ti risgo a maimpeksion dagiti empleado nga agtartrabaho iti rabii ngem kadagiti agtartrabaho iti aldaw,” sigun iti report.

Dagiti Ubbing ken Panagkanta

Ti panagkanta ket “maysa a napateg a pamay-an ti panangyebkas iti rikna a mangpasayaat iti personalidad ti ubbing,” insurat ti espesialista iti lapayag, agong, ken karabukob a ni Dr. Michael Fuchs iti Leipzig University iti Aleman a Gesundheit, maysa a magasin a para iti salun-at. Nupay kasta, insennaay ni Fuchs a “nalawag a nagbalbaliw ti kasinggit ken kabangag ti timek dagiti ubbing iti napalabas a 20 a tawen. Nagbalbaliw met ti uni dagiti timekda.” Adda dua a makagapu nga imbaga ni Fuchs. Umuna, “manmano nga agkanta dagiti ubbing ita iti pagtaengan. Nupay agpalpaliwa dagiti pamilia idi un-unana babaen ti panagkanta ken panagtokar, agkakaduada itan nga agbuya iti telebision, ket sagpaminsan laengen a dumngegda iti musika.” Maikadua, no agkanta man dagiti ubbing, ti kasla agpaparaw a timek dagiti kumakanta iti rock ken pop ti kadawyan a tuladenda. “Parigaten unay dagiti ubbing ti kuerdas bokalesda no padasenda a tuladen dagiti nalatak a kumakanta,” kuna ni Fuchs. Dayta met ti mangpairteng kadagiti masel ti karabukob ken tengngedda. Daytoy a pannakaparigat ti mabalin a pakaigapuan ti panagtubo dagiti bukol iti kuerdas bokalesda, isu a lallalo nga umalas ti timekda.

Kinatalged ti Pugon

Impatuldo ti UC Berkeley Wellness Letter a “ti apuy iti pugon wenno dalikan ket mabalin a pagtaudan ti polusion iti uneg ken ruar ti balay ken pakaigapuan ti uram.” Tapno matulongan dagiti tattao a mangliklik kadagiti peggad ti puor ken problema iti salun-at a masansan a nainaig kadagiti mangpataud iti polusion iti pugon, adtoy dagiti isingasing ti Wellness Letter:

● “Taginayonem nga umiso ti panagandar ti simburio . . . , nadalus, ken nasayaat ti pannakatarimaanna.”

● “Pakabitam iti detektor iti carbon monoxide . . , nangruna no manmano dagiti pagruaran ken pagserkan ti angin iti balaymo.”

● “Agpasgedka iti bassit ken narangrang nga apuy imbes a dakkel ken naasuk.”

● “Agusarka iti natangkenan a kayo​—kayo a naipempen ken naganggangan iti di kumurang nga innem a bulan. Nasegsegged ken napapaut ti pannakauram dagiti nammek.”

● “Lukatam dagiti tawa iti sumagmamano a pulgada tapno adda pagserkan ti angin.”

● “Siertuem nga umiso ti pannakaaramid ti dalikan, di kumurang a sangametro ti kaadayona manipud kadagiti diding ken alikamen a nalaka a mauram.” Agusarka iti “pangsarapa iti bara tapno maprotektaran ti suelo.”

● “Dimo uramen dagiti kayo a naipasidong iti pisikal, kemikal, ken biolohikal a proseso, plywood, awan binggasna a kayo, napinturaan ken nabarnisan a kayo, de kolor a papel, wenno plastik. Makasabidong ti asuk a patauden dagitoy.”

● “Agusarka a kanayon iti mangsalaknib nga iskrin iti sanguanan ti dumardarang nga apuy.”

Tiempo ti Lam-ek ken Bitamina D

“Napateg ti bitamina D iti iyaagsep ti calcium tapno makatulong ti mineral iti tulang, mapapigsana ti iskeleton, ken maliklikan ti pannakablo,” inlawlawag ti Tufts University Health & Nutrition Letter. “Kaaduanna, mapataud ti 90 a porsiento iti bitamina D iti kudiltayo no mainitantayo. Ngem kadagiti bulan ti lam-ek, kurang dagiti silnag ti init tapno mangrugi ti pannakapataud ti bitamina D kadagiti nalamlamiis a lugar. Nakarkaro pay, manmano kadagiti lallakay ken babbaket ti makaipauneg iti 10 a porsiento iti bitamina D a maipagarup a maited ti taraontayo.” Dayta ti gapuna nga isingasing ti National Institutes of Health ti E.U. a kabayatan ti tiempo ti lam-ek kadagiti nalamlamiis a lugar, kaaduen koma nangnangruna dagiti agtawen iti nasuroken a 50 ti ipaunegda a bitamina D babaen ti pannanganda iti taraon a kas iti nataba nga ikan ken panagtomarda iti lana ti dalem ti bakalaw wenno panagtomar kadagiti suplemento ti bitamina D nupay saan koma a nalablabes ngem iti 2,000 nga internasional a yunit, 50 a mikrogramo, iti kada aldaw.

Dagiti Mammartek nga Ubbing Idiay South Africa

“Mabalin a nakaaramid ti South Africa iti pagilian dagiti mammartek, ta mangrugrugin nga agbartek dagiti ubbing uray no ubbingda pay unay,” impakdaar ti periodiko a The Star iti Johannesburg. Iti dadduma nga eskuelaan, sumangpet a di nausawan dagiti ubbing a siam pay laeng ti tawenda ket umad-aduda. Apay nga adda kasta a parikut iti panaginum? Dakamaten dagiti polis “dagiti kampania ti panaganunsio [a] mangipabuya iti agdama nga estilo ti panagbiag a kaay-ayo dagiti tin-edyer.” Ti dadduma pay a makagapu nga inlanad ti periodiko ket nalaka a magun-odan ti arak, kaay-ayo dayta ti publiko, managpanuynoy dagiti nagannak, ken adda itan wayawaya ken kuarta dagiti annak. “Dagiti nagannak dida met makontrol idan ken awan panagraemda iti autoridad​—iti sabali a pannao, naan-anay a nadadael ti pakabuklan ti kagimongan,” kuna ti maysa a clinical psychologist.