Prague​—Umaymo Pasiaren ti Historiko a Gamengmi

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY CZECH REPUBLIC

KAYATMO kadi ti agpasiar iti siudad a nasurok a sangaribu a tawenen ti pakasaritaanna​—siudad a ti arkitekturana ket sipud pay iti Romanesque idi maika-10 a siglo, agingga iti Gothic, Renaissance, baroque, rococo, klasikal, neoclassic, ken Arte Nouveau iti maika-20 a siglo? Kuyogendakami ngarud idiay Prague, a maysa a gameng iti Makintengnga a Europa. Medio narigat a lenguahe ti Czech, ngem dakkel ti maitulongna no mangitugotka iti libro a nakaisuratan ti sumagmamano a pagtuladan a balikas. Ngem umuna iti amin, sadino ti ayan ti Prague?

Kitaem ti mapa ti Europa. Birokem ti Berlin, a kabesera ti Alemania nga adda iti daya. Surotem ti diretso a linia nga agarup 120 a kilometro iti abagatan, ket ti Prague a kabesera iti Czech Republic ti umuna a dakkel a siudad a makitam. Iti umabagatan ken dumaya, makitam ti Vienna, Austria, ken ti Budapest, Hungary. Madanon amin dagitoy a siudad iti sumagmamano la nga oras a biahe babaen ti kotse.

Limmawa ti Prague iti sibay ti Vltava River (Moldau iti Aleman). Iti panangilawlawagmi maipapan iti siudad, mabalinmi a bingayen ti makintengnga a Prague iti lima a paset. (Kitaem ti mapa iti panid 23.) Ti umuna a paset ket adda iti makinlaud a takdang iti ngatuen ti maysa a turod. Makitam ditoy ti Prague Castle ken Hradc̆any, ti ili a naipasdek kadagiti kaparanget ti kastilio idi agarup 1320. Iti uneg ti aglawlaw ti kastilio, adda nagdakkel nga estilo Gothic a St. Vitus’ Cathedral, a nangrugi a naaramid idi 1344 ngem sa la nairingpas idi 1929. Dita ti ayan dagiti saniata ti korona ti agturay ken ti tanem ni Prinsipe Wenceslas. Tapno makapanka iti nakaisaadan ti kastilio, agluganka iti pangpubliko a lugan wenno magnaka. Pasang-at dayta isu a siertuem a komportable dagiti pangpasiarmo a sapatos! Bayat nga addaka iti aglawlaw ti kastilio, dika libtawan ti nagpaiduma ti kinabassitda a babassit a balbalay ken tiendaan dagiti rekuerdo idiay Golden Lane (Zlatá Ulic̆ka iti Czech). Naaramid dagitoy idi arinunos ti maika-16 a siglo para kadagiti guardia ti palasio. Kalpasanna, idi maika-17 a siglo, dagiti mammanday iti balitok ti nagnaed kadagitoy. Dayta ti makagapu a napanaganan iti Golden Lane.

 Iti abagatan ti kastilio ti ayan ti Little Quarter, Malá Strana. Kuna ti maysa a giya a libro: “Ti distrito ti ili ket aduan iti estilo Baroque a nangayed a palasio ken daan a balbalay nga addaan kadagiti makaallukoy a pannakasimbolo.” Agdinamag ti Prague kas ti Siudad ti Sangagasut a Patokpatok, nupay mabalin nga ad-adu pay. Dayta ti mangipalagip kadatayo iti tiempo idi un-unana nga adu ti relihioso kadagiti umili a Czech. Iti uneg daytoy Little Quarter, makitatayo ti sumagmamano kadagita a simbaan, nupay manmano itan dagiti makimisa kalpasan ti panagturay dagiti Komunista. Ti Simbaan ni St. Nicholas ti maysa kadagiti kalatakan. Nangrugi ti pannakaibangonna idi 1703 ken nairingpas idi 1761. Nabayag a nairingpas dayta a simbaan nupay obra ti agama nga arkitekto, a natay a dida nakita ti pannakairingpasna.

Panangballasiw iti Vltava

Adda di kumurang a pito a rangtay a bumallasiw iti Vltava iti makindaya a bangir ti Prague. Kalatakan ti Charles Bridge (Karlu̇v Most), a naireserba a pagnaan dagiti umili. No saanmo pay a nagnaan ti intero a rangtay, nga agarup 520 a metro, saan a kompleto ti panagpasiarmo iti Prague. Padasem dayta no bigbigat ken iti rabii. Sigurado a maragsakanka ta agduma ti pintas ti buya ti aglawlaw no aldaw ken no rabii.

Ti rangtay ti mangikonektar iti Little Quarter iti makinkannigid a takdang ti Old Town iti makindaya, a kannawan ti takdang. Ti Charles Bridge ti gagangay a pagayuyangan dagiti turista, mananglinglingay kadagiti bangketa, ken aglaklako nga addada amin iti daytoy makapagin-awa nga aglawlaw. Nalabit nadamagmon ti nakalalaing a grupo dagiti Czech a tumutokar iti jazz a kas iti pagay-ayat a tokaren dagiti taga New Orleans. Aglakoda pay ketdi kadagiti compact disc ken cassette a nakairekordan dagiti nagsayaat a tinokarda. Iti dadduma a lugar, nalabit makitam dagiti estudiante a mangikagkagumaan a makakuarta babaen ti panaglakoda iti nagpipintas ken nagbabassit a porselana a kaasping dagiti nalatak a pasdek iti Old Town Square. Dandani mabalinmo a tuladen nga aramiden ti plasa agraman ti nalatak nga astronomikal a relo, iti estante iti pagtaengam a pagikabilam kadagiti rekuerdo!

Ngem ita, kitaem ti pinullo nga estatua ti “sasanto” dagiti Katoliko a naintar iti agsumbangir ti rangtay. Nagadu a narelihiosuan a historia ti Czech ti nagupgop kadagitoy nga estatua. Nangrugi ti pannakaaramidda idi panawen ni John Nepomuk (1683) agingga idi tiempo ni Cyril ken Methodius (1938). Nupay kasta, ti estatua a makaay-ayo unay kadagiti agad-adal iti Biblia ket ti estatua ni Kristo, a napetsaan iti 1629. Ania ti naisangsangayan maipapan iti dayta?

Nalikmut dayta iti nakalupkopan iti balitok a surat a Hebreo a pakairamanan ti Tetragrammaton, nga uppat a Hebreo a letra. Dagitoy ti mangirepresentar iti nagan ti Dios a Jehova, a dandani 7,000 a daras a mabasa kadagiti Hebreo a Kasuratan.

Talaga a Sorpresaennaka ti Old Town

Apaman a makaballasiwka iti Charles Bridge ken makalasatka iti sirok ti Old Town Bridge Tower (kitaem ti naikitikit a salaksak iti makindaya a bangir, a paborito ni Wenceslas IV, nga ari ti Bohemia, a personal a simbolona), addakan iti Old Town. Kayatmonto a kanayon ti mangretrato! Agpennekka a mangbuya iti dayta a lugar gapu iti nagadu a gapuanan ti arkitektura. No magnaka a diretso iti rangtay, masarakamto ti Charles Street (Karlova), a mangikonektar iti makatikaw, akikid, ken agsikkosikko a kalsada nga aduan iti babassit a tiendaan ken kostumer. Ngem kitaem ti nadumaduma nga estilo ti Renaissance ken baroque iti aglawlaw.

Bayat a paspasiarem ken masmasdaawka iti pintas dagiti makitkitam, pagammuan ta madupagmo ti Old Town Square. Nalabit ti umuna a makitam isu ti nagadu a tattao a mangmingmingming iti maysa a relo, nangruna no asidegen a makadanon iti eksakto nga oras. Daytoy ti Relo ti Munisipio, a naisangsangayan nga astronomikal a relo. Ngem dimo namnamaen nga eksakto a pagorasan dayta. Dayta ti relo a nadisenio idi mamati pay laeng  dagiti tattao a ti daga ti sentro ti uniberso ken agrikrikus ti init ken bitbituen iti aglawlawna. Nupay kasta, maysa dayta nga obramaestra iti panagaramid iti relo ken inhenieria. *​—Kitaem ti kahon iti daytoy a panid.

Ita mapantayo iti Old Town Square, a makapaamanga gapu kadagiti nagpipintas a pasdek a nadumaduma ti arkitekturada. Nakalawlawa ti plasa nga uray la awan ti kaimudingan dagiti bunggoy gapu iti kadakkelna. Nagadu ti mabuya. Dika agdardaras ken agkonsultaka iti giyam a libro tapno maammuam no ania ti buybuyaem. Maawagan iti Týn Church ti nagdakkel a simbaan iti pangadaywen nga addaan iti dua a torre ken adu a patokpatok. Naaramid daytoy idi 1365. Kurang ti espasio tapno maisuratmi ti ad-adu pay kadagiti nangayed a pasdek iti daytoy naglawa a plasa, kas iti estilo rococo a Golz-Kinský Palace.

Iti tengnga ti plasa, adda nagdakkel a monumento ti Czech a relihioso a repormador a ni John Hus (1372-1415). Nupay maysa a Katoliko a padi, napagpungtotna dagiti agtuturay iti simbaan gapu ta situtured nga imbutaktakna dagiti imoral a klero ken binabalawna ti panaglako kadagiti indulhensia. Uray naikari a masalakniban no la ket ta tumabuno iti Konsilio ti Constance tapno ilawlawagna dagiti panangmatmatna, nakondenar ni Hus kas maysa nga erehes ken napuoran iti maysa a kayo.

Ti Pakasaritaan Dagiti Judio Idiay Prague

Ti Jewish Quarter, a maawagan iti Josefov idiay Czech ti maikapat a paset a saan a rumbeng a libtawan. Naipanagan dayta ken ni Joseph II idi 1784 idi saan unayen a mairurumen dagiti Judio. Ti Old-New Synagogue ti maysa kadagiti tampok daytoy a lugar. Naaramid dayta idi agarup 1270 ken dayta ti kabayaganen a sinagoga iti Europa ken maus-usar pay laeng dayta. Maysa met dayta kadagiti nagkauna nga estilo Gothic a pasdek idiay Prague. Mabalinmo ti sumrek iti sinagoga, ket no kitaem a naimbag, makitam ti maysa nga ehemplo ti nagan ti Dios iti Hebreo​—ngem dimo  padasen a retratuen ti aniaman. Mabalin nga adda guardia a mangparuar kenka no sukirem ti panangiparit iti panangretrato.

Iti isu met la a sangakaarrubaan, matan-awam dagiti ruangan ti daan a sementerio dagiti Judio ken makitam ti rinibu a lapida a nakitikitan iti Hebreo a sasao. Iti asideg ti ayan ti Munisipio dagiti Judio nga addaan iti dua a relo​—maysa ti addaan iti Romano a numero ken Hebreo a letra met ti maysa.

Ti asideg a Pinkas Synagogue “ti mangipalagip iti 77,297 a taga Bohemia ken Moravia a Judio a natay kadagiti siled a nangpapatayan dagiti Nazi kadagiti tattao babaen iti makasabidong a gas.” Dagiti naganda, agraman ti 36,000 a Judio manipud Prague, ket naikitikit kadagiti diding iti uneg.​—Prague Art and History.

Ti Kadaanan a “New Town”

Ti New Town (Nové Mĕsto) ti maudi a pasiarentayo. Nupay maawagan a baro, kinapudnona, binangon ni Charles IV kas paglakuan kadagiti kabalio idi 1348. Ti Wenceslas Square ti nalatak a pasetna, a nadeskribir kas “sentro dagiti aggatang iti moderno a Prague.” Adda sumagmamano a pasdek nga estilo Arte Nouveau, kas iti napintas a Hotel Evropa, ngem ti kangrunaan a makapainteres isut’ estatua ti nakakabalio a ni Wenceslas a naaramid idi 1912.

Ditay makompleto ti panagpasiartayo iti Prague no ditay malagip ti ipatawidna a kultura, nangruna iti benneg ti musika. Isu a dimo liwayan ti agpasiar iti National Theatre ken iti State Opera. Minilion a managayat iti klasikal a musika ti dumdumngeg iti “New World Symphony” ni Antonin Dvorak. Masarakam ti Dvorak Museum iti uneg ti nalabaga ken duyaw a balay nga estilo baroque. Insurat ni Franz Liszt a ti mabigbigbig nga “ama ti musika a Czech” ket ni Bedr̆ich Smetana, “maysa a kompositor nga addaan iti pudno a karirikna ti taga Czech.” Nangruna nga agdinamag gapu iti grupo dagiti daniwna nga agpapada dagiti temada a maawagan iti “Má Vlast” (Ti Ilik) ken ti seksion a maawagan iti Vltava, a maysa a musika a mangiladawan iti karayan nga agayus iti Prague. Ti Smetana Museum ket adda iti igid ti karayan iti Old Town.

Nagadu ti mabuya ken maapresiar idiay Prague! Masapul a mapanka a mismo sadiay. Umaymo pasiaren ti sangaribu a tawenen a historia ken kultura!

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 23]

Ti Astronomikal a Relo

Adda tallo a seksion ti relo. Kada oras, aglukat ti dua a tawa iti makingngato a paset, isu a makitam ti prosesion ti 12 nga apostol. Makapainteres ta ni Judas Iscariote ken ni Santiago nga anak ti Alfeo ket sinukatan da Pablo ken Bernabe, a saan a naibilang kadagiti 12 nga apostol iti Biblia. Adda iskeleton, a simbolo ti Ipapatay, iti baba dagiti apostol. Rugianna ti proseso kas mangyam-ammo kadagiti apostol. Iti kannigid, ingatona ti hourglass wenno pagorasan a buklen iti darat, a mabalin a mabalinsuek. Ti dadduma nga aggargaraw a pigura ket ti kawitan nga agtartaraok, Turko nga agwingwingiwing, ni Kinaubbaw a mangmingmingming iti bagina iti sarming, ken ni Kinaagum kas ti naamen nga agpapautang iti kuarta.

Malaksid iti dadduma a banag, ti astronomikal a relo ipakitana ti tallo a kita ti oras​—ti nabayagen nga oras dagiti taga Bohemia iti numero nga Arabe, ti agdama nga orastayo iti numero a Romano, ken ti 12 ti pasetna a pannakabingay ti oras ti aldaw sigun iti sistema dagiti taga Babilonia. Ita maawatamon no apay a kasapulan nga iwayaam nga anagen daytoy nalabor a relo!

[Mapa iti panid 22]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Central Prague

Prague Castle ken Hradčany

Little Quarter

Vltava River

Jewish Quarter

Old Town

New Town

[Ladawan iti panid 22]

Ti Tetragrammaton ket nairaman iti surat a Hebreo

[Ladawan iti panid 24]

Estilo ti Arte Nouveau a palasio nga addaan iti sumagmamano a paset a naaramid iti estilo baroque

 [Ladawan iti panid 24, 25]

Charles Bridge

[Ladawan iti panid 25]

Ti torre ti relo iti Old Town Hall ken ti Simbaan ni St. Nicholas

[Ladawan iti panid 25]

Buya iti uneg ti St. Vitus’ Cathedral

[Ladawan iti panid 25]

Wenceslas Square