Ti Dakkel nga Amazon​—Pagbibiagan ti Minilion

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL

NO IDILIG iti dadduma pay a karayan, dayta ti kadakkelan. Lumasat iti kadakkelan a tropikal a kabakiran ditoy daga. Sigun kadagiti managsukisok, napateg dayta iti planetatayo. Maysa a paraiso para kadagiti managsukisok ken naturalista. Ngem kadagiti minilion a taga Brazil, napateg met dayta a ruta ti komunikasion. Ti Amazon River ti tuktukoyenmi, ti nagpateg a paset ti rehion ti Amazon.

Panangsukimat iti ‘Karayan a Kasla Baybay’

Manipud iti bassit nga ubbogna iti kabambantayan ti Andes idiay Peru, nga awan pay 160 a kilometro manipud iti Taaw Pacifico, ti Amazon​—a dumakkel gapu ta tumipon ti dadduma pay a karayan iti paglasatanna​—ket agayus iti agarup 5,000 a metro agingga iti Taaw Atlantico. Mamin-adu nga agbalbaliw ti naganna sakbay a makadanon iti teritoria ti Brazil, a sadiay a damo a maawagan iti Solimões. Agbalin a dakkel nga Amazon kalpasan a tumipon iti kadakkelan a karayan a sangana, nga isu ti Negro River, nga asideg iti Manaus.

Iti daytoy a punto, adda naisangsangayan ken nakapimpintas a mapasamak a maawagan iti panagtitipon ti danum. Tumipon ti maris-kape ti kinatayengtengna a Negro River iti nalibeg a danum ti Solimões sa aggiddanda nga agayus ngem dida aglaok iti agarup 10 a kilometro. Nadumaduma ti makagapu iti daytoy karkarna a pasamak, a pakairamanan ti panagduma iti pakabuklan, kaadu ti mineral a substansia ken organiko a tedda iti danum, ken temperatura ti dua a karayan.

Ti kontrobersia maipapan kadagiti kangrunaan a sanga ti karayan Amazon ken ti ubbogda, agraman ti komplikado a geograpia ti delta ti makagapu a narigat a maammuan no sadino ti eksakto a pangrugian ken pagpatinggaan ti Amazon. No ibasar iti kaadaywan a sabanganna iti wangawangan ti Pará, a maus-usar a pagserkan dagiti barangay, agarup 6,750 a kilometro ti kaatiddogna. * Ngem ti panangammo iti intero a kaatiddogna ket “ad-adda nga agpannuray iti aktual a pangrugian ken pagpatinggaanna imbes nga iti basta panangrukod laeng iti dayta,” kuna ti edision ti The Guinness Book of Records idiay Brazil.

 Ngem no maipapan iti kaadu ti danumna, awan ti makaartap iti nakaskasdaaw a kadakkel ti Amazon River. Ad-adu ti danumna uray mapagtitipon ti karayan Mississippi, Nilo, ken Yangtze. * Babaen ti promedio nga agus a 200,000 a metro kubiko iti kada segundo, iyayus daytoy nagdakkel a karayan iti Taaw Atlantico ti 15 agingga iti 20 a porsiento iti amin a tamnay nga agayus kadagiti taaw ti lubong. Iti 30 laeng a segundo, makaipaay dayta iti umdas nga inumen ti intero a sangatauan iti maysa nga aldaw​—sangalitro a danum para iti tunggal maysa kadagiti innem a bilion nga agnanaed ditoy daga!

Daytoy nagpaiduma a panagayus ti “mangiduron” iti baybay isu nga agwaras ti tamnay iti 200 a kilometro iti Taaw Atlantico. Di pakasdaawan nga idi a ti sabangan ket nakita ni Vicente Yáñez Pinzón, maysa a Kastila a managsukisok a simrek iti Amazon idi Hunio 1500, inawaganna dayta iti Mar Dulce (ti Karayan a Kasla Baybay).

Kadagiti lumasat iti daytoy dakkel a karayan, kasla kasta nga agpayso​—maysa a baybay a lumaslasat iti tengnga dagiti kabakiran. Iti sumagmamano a disso, nakaak-akaba dayta ta uray la a saan a makita ti maysa a tao ti igid ti bangir a takdang. No panaglalayus, adda sumagmamano a paset ti karayan nga agingga iti 50 a kilometro ti kaakabada! Nadumaduma ti kaadalemna, nga agpromedio iti 50 agingga iti 80 a metro iti sumagmamano a paset, depende iti kaakabana. Iti kaakikidan a pasetna, idiay Óbidos iti Pará State, 130 a metro ti kaadalem ti karayan.

Kaaduan iti Amazon ket kalkalainganna a dumarisdis​—nga agpromedio iti dua a sentimetro iti kada kilometro. Gapu ta kalkalainganna la ti darisdis iti sabanganna, makadanon ti atab ti Taaw Atlantico agingga iti surong. Dagiti epekto ti atab ket makagteng uray idiay Óbidos, a 800 a kilometro manipud iti sabangan.

Gapu ta agayus a dandani kaabay ti equator, adu latta ti danum ti Amazon no kalgaw ti agsumbangir a hemispero. Agsinnublat nga aglayus dagiti sanga ti karayan iti kannigid ken kannawan a takdang. Bayat nga umadalem ken umababaw dagiti karayan, umuna iti makin-amianan a takdang ken kalpasanna iti abagatan a takdang, ti intero nga Amazon ket kaasping ti agpitpitik a nagdakkel a puso. Iti kada tawen, manipud 9 ken 12 a metro ti kaadalem ti danum iti Amazon. Ti panaglayus ket napateg iti agrikultura iti rehion. Gapu ta adu a mineral a substansia ken organiko a sapal ti iyanud ti karayan ken maisadsad kadagiti igidna, dayta ti mangganagan iti nalawa a kapatagan.

Asino ti Nakatakuat, ken Kasano a Nakapagnaed Dagiti Tattao iti Igidna?

Ti Kastila a managsukisok a ni Francisco de Orellana ti kaunaan a taga Europa a napan idiay Amazon, ket pinanagananna dayta idi 1542. * Ngem apay nga Amazon? Kuna ni Orellana nga iti panagrurupak dagiti tribu, nakakita iti babbai a mannakigubat a nangipalagip kenkuana kadagiti Amazona iti mitolohia dagiti Griego! Simmaruno ti dadduma pay nga ekspedision, agraman ti panagsukisok dagiti Kastila, Ingles, Olandes, ken Portugues. Sigun iti Enciclopédia Mirador Internacional, dagiti Portugues ket “namin-adu a rimmaut a situtured tapno maparmekda [ti daga] iti igid dagiti [karayan] Negro, Solimões, ken Branco ken pormal a tinagikuada ti rehion babaen ti autoridad ti agturay iti Portugal.”

Tapno natalged ti panangsakupna, nangibaon ti Portugal kadagiti misionero iti dayta a lugar. Sigun iti isu met laeng nga ensiklopedia, ti panangikagumaan a mangirakurak iti pammati dagiti Katoliko ken ti panangpapigsa iti negosio a “produkto kadagiti nasulinek a lugar”​—kayo, resina, makaagas a mulmula, ken rekado​—“masansan nga inyakar dagiti miembro ti adu a narelihiosuan nga orden ti misionda iti nadumaduma a lugar, a kanayon nga iti igid ti karayan. Nagbanaganna, timmaud ti pinullo a babassit a bario manipud kadagitoy a purok.”

Daytoy immuna a trabaho idi maika-17 ken maika-18 a siglo ken ti iyaadu idi agangay dagiti plantasion ti rubber tree idi arinunos ti maika-19 a siglo ti makagapu a timmaud dagiti gagangay ti pannakaurnosda a purok iti rehion. Gapu ta dagiti karayan ti gagangay a pagdaliasatan iti rehion, nagnaed dagiti tattao iti igidna, isu a nabuangay dagiti babassit nga ili ken bario. Dagiti sentro ti populasion iti tengnga ita ti Amazon ket dagiti nabayagen nga ili a napetsaan kadagitoy napalabas a siglo.

Kasano a Makapagdaliasat Dagiti Tattao?

Ti labneng ti Amazon ti kadakkelan a labneng ti karayan iti intero a lubong. Saklawenna ti agarup  innem a milion a kilometro kuadrado. Dakdakkel dayta ngem iti intero a Europa malaksid iti Russia. Karaman ti 1,100 a sangana ken dadduma pay a babbabassit a pagayusan ti danum, ti Amazon ti pakabuklan dagiti komplikado nga agkakanaig a ruta ti komunikasion a mabalin a mayasping iti sistema sirkulatorio iti bagi ti tao. Ti Amazon ket kaasping iti aorta, ti kadakkelan nga urat iti bagi. Dua kakatlo iti amin a tamnay iti lubong ti linaon daytoy agsasanga a pagayusan. Daytoy atiddog nga agsasanga a pagayusan ti danum nga addaan iti nasurok a 25,000 a kilometro a pagdaliasatan ket nakapatpateg iti panagbiahe ken panagbiag dagiti umili.

Minilion nga agnanaed iti rehion ti Amazon ti lumaslasat iti daytoy naglawa a karayan. Lumaslasat ditoy ti amin a dadakkel ken babassit a barangay, agraman ti dadakkel a barko a lumasat iti Atlantico nga agbiahe iti 1,500 a kilometro iti surong ti Manaus. Dagiti babbabassit a pangkargamento ken pangpasahero a bapor ti makadanon agingga iti Iquitos, sadi Peru, 3,700 a kilometro manipud iti sabangan. Adu a kinabaknang ti rehion ti Amazon ti maipan iti sabali a pagilian babaen ti Amazon, ket kasta met laeng ti isasangpet dagiti produkto manipud iti dadduma a paset ti lubong. Narang-ay met ti komersio iti Madeira River, ti kadakkelan a sangana a nasurok a 3,000 a kilometro ti kaatiddogna. Iti kada tawen, makapastrek daytoy napigsa a komersio iti agarup dua a milion a tonelada ti kargamento iti labneng ti Amazon. Ti nagbaetan ti Manaus ken Belém, nga adda iti sabangan ti karayan ti kaokupaduan a pasetna.

Kasano ti Panagbiag iti Igid ti Karayan?

Ti nadumaduma a lugar a pagnanaedan dagiti tattao iti igid ti karayan ti mangipakita iti panagpannurayda iti panagdaliasat iti karayan ken ti tarigagayda a maaddaan iti nadam-eg a daga iti kapatagan. Sigun iti maysa nga umili iti dayta a lugar a ni Altomir, “kadagitoy a lugar, adda bassit a bangkag dagiti umili iti igid ti karayan a pagmulaanda a nangruna iti kamoteng kahoy​—a pagaramidda iti taraonda a manioc​—ti kangrunaan a taraonda agraman ti lames. Agmulada met iti sandia, saba, ken mais, ken agtarakenda kadagiti baka.” Ngem no panaglalayus, masapul a maipan a dagus dagiti baka iti sabali a lugar. No dadduma, mailuganda iti balsa.

Tapno madaeranda ti agbaliwbaliw a kasasaad ti  karayan, arigna nakakadang ti balbalay iti igid ti karayan, ket naaramid dagiti tumtumpaw a balbalay kadagiti balsa a nalaka a mayangkla iti lugar nga asideg kadagiti ili. Dagiti umili ket “managpadagus ken naisem kadagiti estranghero,” kuna ni Belarmino, a masansan nga agbiahe iti karayan.

Gagangay a makakitaka kadagiti babassit a bangka nga umasideg iti dakdakkel a barangay sada aglako ken agnegosio​—wenno agpaiguyod. Adda tali a maipuruak iti bangkero nga igalutna iti bilogna. Dagiti produkto iti lugar, kas kadagiti repolio, niog, basi ti Brazil, taraon a manioc, nuez, ken lames (agraman ti udang iti tamnay), ket mailako wenno maisukát iti bukbukel ken pinataud a tagilako.

Ti karayan ket maysa a pamastrekan para iti rinibu a taga Brazil a makategged babaen ti panagibiaheda kadagiti kargamento ken pasahero. Dayta met ti natural a pangidaliasatan iti kayo a naragadi iti uneg ti kabakiran.

Aggapu iti karayan ti nagadu pagtaudan ti protina a pagtaraon ti rehion. “Mapattapatta a ti Amazon ket addaan iti agarup 2,000 a kita ti lames, ad-adu ngem iti aniaman a karayan ditoy daga,” kuna ti Portugues nga edision ti libro a Vida Selvagem nos Rios (Pagnanaedan Dagiti Atap nga Animal). Kalpasan ti ekspedisionna iti rehion ti Amazon, imbaga ti agdinamag nga oseanograpo, wenno eksperto iti panangadal iti taaw a ni Jacques-Yves Cousteau nga ‘ad-adu ti kita ti lames iti Amazon ngem kadagiti kita ti ikan iti Taaw Atlantico.’

Karaman kadagiti animal nga agnanaed iti karayan ti agpegpeggad a maungaw a manatee a bin-ig a mula ti kanenna. Adu ti mayat a manganup iti dayta gapu ta mabalin a makaipaay iti 100 a litro a manteka ti kalkalaingan ti kadakkelna a manatee. Agarup 2.5 a metro ti kaatiddog daytoy a mamalia ken agtimbang iti 350 a kilo. Adda met ti pirarucu, a nagdakkel a lames a pagaammo kas ti bakalaw ti Brazil. Iti promedio, nasurok a dua a metro ti kaatiddogna ken agtimbang iti agarup 70 a kilo. Makaparagsak kadagiti tattao ti bouto, wenno Amazon river dolphin, ken ti tucuxi dolphin gapu iti pasaray ken apagbiit a panagparangda.

Naisangsangayan a Panagbarangay

Dagiti barangay ket nabayagen a napateg a paset ti biag iti Amazon. Dagitoy ti pamastrekan  ti rinibu nga aglaklako iti produktoda sadiay, isu a medio makadanon ti sibilisasion kadagiti nasulinek a komunidad iti karayan. Dagitoy met ti nalaka a pagluganan a mapan kadagiti ili ken bario kadagiti nasulinek a lugar a saan a madanon babaen iti kalsada. Kaaduan a pasahero ti agbiahe a mangitugot iti indayon a mabalinda nga ibitin iti akikid a disso. Daytoy ti makagapu a kumaribuso dagiti tattao no sumanglad dagiti barangay​—kayat ti amin ti makauna iti nasayaat a disso a pangibitinanda iti indayonda. Dagidiay agbiahe iti makimbaba a paset ti nasken a makikalubbon iti nadumaduma a kargamento. Gapu ta nalaing nga agestoria dagiti biahero, nalaka laeng ti makigayyem​—ket nawadwad ti tiempo a mangaramid iti daytoy ta masansan nga agpaut ti biahe iti sumagmamano nga aldaw.

Iti asideg ti Manaus, nagadu ti lumaslasat iti karayan agsipud ta ti puertona ti kapatgan iti rehion ti Amazon. Dayta ti pagdadagupan dagiti produkto ti nalawa a lugar, a pakairamanan ti paspaset ti Peru, Bolivia, ken Colombia. Pumigpigsa met ti turismo a saan a makadangran iti ekolohia, a mangisangpet kadagiti sangaili a naggapu iti Abagatan nga America ken iti dadduma pay a paset ti lubong.

Nakallalagip a Panagpasiar

Nalabit addanto gundawaymo a makapasiar iti daytoy nakaskasdaaw a lugar a kaay-ayo dagiti managsukisok ngem kaskasdi nga adu pay ti di naammuan maipapan iti dayta. Malaksid iti natural a kinapintas ti kabakiran, ti panagpasiar iti rehion ti Amazon ti manggutugot iti nauneg a panagraemmo iti Namarsua iti amin a banag​—a pakairamanan daytoy nagdakkel a karayan.​—Salmo 24:1, 2.

[Footnotes]

[Kahon/Ladawan iti panid 17]

TI KARKARNA NGA ALUYO

Iti sabangan ti Amazon, ti panagsinnabat ti dandanum ti Amazon kadagiti aggapu iti baybay ti mangpataud iti napigsa ken makadadael unay a karkarna a pasamak. Ti napegges nga agus ti karayan ti manglapped iti atab ti baybay. Umadalem ti baybay iti ruar ti sabangan agingga a saanen a malapdan ti karayan. Pagammuan ta umay ti nagdakkel a dalluyon a kasla pader, agpasurong ti danum ti baybay, isu nga agsubli ti agus ti karayan, makurukor ti igid ti karayan, maparut dagiti kayo ken mangpataud iti nakaro a dadael. Dagiti nagdadakkel a dalluyon a patauden ti puersa dagiti agtipon nga agus ket makagteng iti 4 a metro, ken mangngeg iti adayo a distansia ti makasisileng nga uni dagiti agsinnabat nga ayus. Dayta ti uni ti aluyo.

[Dagiti Mapa iti panid 13]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

ANDES

Ubbog ti Amazon

Machu Picchu, Peru

LABNENG TI AMAZON

Iquitos, Peru

Amazon (Solimões)

MANAUS

Negro

Madeira

Óbidos

Amazon

Pará

BELÉM

[Credit Line]

Globo: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Dagiti Ladawan iti panid 15]

1. Katutubo a balasitang

2. Nakakadang a balbalay iti igid ti karayan

3. Tumipon ti maris-kape ti kinatayengtengna a danum ti Negro River iti nalibeg a Solimões River iti asideg ti Manaus

4. Agayus ti Negro River iti Amazon

[Credit Lines]

Retrato 1 ken 2: Ricardo Beliel/SocialPhotos; retrato 3 ken 4: Lidio Parente/SocialPhotos

[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

1. Ti puerto ti Manaus

2. Dagiti nakaindayon a pasahero ti barangay

3. Panagkalap babaen ti bangka

[Credit Lines]

Retrato 1: Lidio Parente/SocialPhotos; retrato 2 ken 3: Ricardo Beliel/SocialPhotos

[Picture Credit Lines iti panid 17]

Ilelennek ti init: Ricardo Beliel/SocialPhotos; surfer: AP Photo/Paulo Santos