Ti Naadalmi Kadagiti Pygmy

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

“Agpasotkayo. Bumallasiwtayo iti karayan satay magna iti desdes dagiti elepante. Tungpalenyo ti ibagak. No adda masabattayo a gorilia, agrukobkayo ket diyo perrengen. No adda masabattayo nga elepante, dikay agkutkuti.”

BAYAT nga agin-inanakami iti beranda ti maysa a restawran, pampanunotenmi ti amin a nakitami. Iti imatangmi, agay-ayus ti Karayan Sangha ket iti bangir, makitami ti nagpintas a napuskol a kabakiran. Addakami iti Bayanga, iti makin-abagatan nga ungto ti Central African Republic, nga adda iti nagbaetan ti Cameroon ken ti Republika ti Congo.​—Kitaem ti mapa iti panid 19.

Apaman a nakasangpetkami iti pagserkan dagiti sangaili iti Dzanga-Ndoki National Park, nalipatanmin ti makabannog a panagbiahemi nga immay ditoy. Tapno makadanonkami ditoy, dinaliasatmi ti akikid a desdes iti 11 nga oras, ta 480 a kilometro ti kaadayo daytoy a parke manipud iti Bangui a kabesera ti Central African Republic. Iti dadduma a lugar, adu ti nagtubo a kawayan iti igid ti kalsada. Idiay Ngoto, masapul nga agbangkakami a bumallasiw iti karayan. Karkarna daytoy a bangka ta awan ti motorna. Ngem naiballasiwnakami iti karayan babaen laeng iti napegges nga agus. Kararet nga aguyas iti dakkel a kable ti mangtengtengngel iti bangka, ket sumagmamano laeng nga agtutubo a lallaki ti kasapulan a mangigiya iti dayta.

Iti nasursurong pay iti Karayan Bambio, adda agtatapaw a rangtay, praktikal unay gapu ta maibagay dayta  no adalem ken ababaw ti karayan bayat ti kalgaw ken panagtutudo. Napintas ti lugar, ket makitami dagiti animal iti kadawyan a taengda ken naam-ammomi dagiti Pygmy nga Aka, * a kadaanan pay laeng ti panagbiagda.

Kayatmo kadi ti kumuyog kadakami iti panagpasiarmi ditoy, uray no iti panunotmo laeng? Maysa a Pygmy nga agnagan iti Benoît ti giyami. Nagturongkami iti bario a pagnanaedanna tapno maam-ammomi ti dua nga erbolario a Pygmy a da Germaine ken Valérie, a mangkuyog kadakami. Nagsidsiddaawkami idi impakitada kadakami dagiti maus-usar nga agas a nadumaduma a mula iti kabakiran.

Dagiti Makaagas a Mula

Kalpasan ti panagmanehomi iti sumagmamano a minuto iti desdes ti kabakiran, imbaga dagiti simmukat a kakuyogmi nga ibatimi ti lugan ket surotenmi ida iti uneg ti kabakiran. Babaen kadagiti bunengda pinaraspasanda ti desdes, ket inkagumaanmi met a sinurot ida. Ti mula a mo nzambu nzambu a maawagan met iti lanot ti danum, ti damo a nakasdaawanmi. Dagus a sinigpat dagiti giyami iti agarup 50 a sentimetro, ket imminumkami iti danum a nagubo iti dayta. Nalitnaw, nadalus, ken makaep-ep iti waw.

Iti medio pangadaywen, impakitada kadakami ti bulong ti bayabas. Angren dagiti Pygmy dagitoy a bulong tapno agbalin a tsa nga agas ti uyek. Agtutot iti puraw ti sabali pay a kayo a maawagan ofuruma. Nagsayaat daytoy a sapsapo ti mata ken pangagas iti sakit a conjunctivitis. “Adda kadi remedio iti kagat ti uleg?” inimtuodmi. “Siempre adda. Mangtaltalkami iti bulong ti bolo [Iti pagsasao dagiti Aka daytoy ti nagan ti maysa a kita ti lanot iti tropiko a maawagan iti liana] ket itapalmi iti nakagat,” kuna dagiti giyami. Kada askawmi, makasarakkami ti dadduma a mula a sigurado a makaagas sigun kadagiti giyami. Adda met dagiti pagpurga, agas ti sugat, impeksion ti lapayag, panagbukbok ti ngipen, ken remedio pay ti kinalupes.

Adu ti isuro dagitoy a tattao, a masansan a maibilang nga inuugma. Bayat ti pannagnami iti uneg ti kabakiran, agala dagiti dua a giyami iti taraonda​—dagiti uong, balang a letsugas, ramramut a pannakabawangda. Naimas la ketdi ti dadduma a bulong ta ngarusngosenda a dagus apaman a maalada! Nagsayaat la ketdi ti agtultuloy nga agsursuro iti naikari a baro a lubong ti Dios!​—Isaias 65:17; 2 Pedro 3:13; Apocalipsis 21:1-4.

Aguummongda iti Pagdildilan ti Asin

Kamalmanna, napanmi kinita dagiti elepante iti bakir idiay pagdildilan ti asin. Iti dalanmi, binilindakami dagiti giyami kas nadakamat iti pangrugian daytoy nga artikulo. Ngem ania ti pagdildilan ti asin? Dayta ti nawayang a paset nga aduan iti mineral nga asin a pagay-ayat dagiti animal. Gapuna, dita ti inaldaw a pagayuyangan dagiti elepante iti bakir, buffalo, antilop, dadakkel nga alingo, ken dadduma pay nga atap nga animal.

Nagrigat a makita dagiti animal ditoy, gapu ta nakapuspuskol ti kabakiran, isu a nangibangon ti parke iti pagbuyaan, wenno andamio a pagpaliiwan, iti igid ti pagdildilan ti asin. Nupay kasta, tapno makadanonkami iti andamio, masapul a bumallasiwkami iti maysa a baresbes a pagatluppo ti danumna. Dimngeg a naimbag dagiti giyami kadagiti uni iti aglawlaw ken siniertoda a kanayon a sumarsarunokami kadakuada. Apay? Agsipud ta no dadduma, magna dagiti elepante iti pagpagnaanmi!

Apaman a nakadanonkamin iti pagbuyaan, binuyami a naimbag dagiti animal​—adda nasurok a 80 nga elepante, sumagmamano a buffalo, ken sumagmamano nga antilop. Adda met ditoy ti maysa a sientista a nangadalen kadagiti elepante iti 11 a tawen. Imbagana kadakami: “Tunggal maysa ket addaan iti bukodna a personalidad. Nagikabilakon iti pakabigbigan  kadagiti 3,000, ket ammok ti nagan ti 700.” Ngem nakalkaldaang ta ti marfil dagiti elepante iti bakir ti kaykayat ti dadduma a pagilian iti Daya. Maaramid daytoy a personal a selio a pakabigbigan ti autor dagiti papeles ken lamina. *

No Kasano ti Aganup Babaen iti Iket

Nasapa pay iti kabigatanna, simmurotkamin iti grupo ti sangapulo a mangnganup tapno makitami a mismo ti panaganupda babaen iti iket. Nangitugot dagiti babbai ken lallaki kadagiti iniket a liana. Ti rukod ti kada iket ket 20 a metro por 120 a sentimetro. Nagwaras ti grupo bayat nga umun-unegkami iti kabakiran, ket naiwayat ti iket a pinagsisilpoda isu a nawayatan ti distansia nga agarup 200 a metro. Kalpasanna, pinalikmutan dagiti mangnganup ti naiwayat nga iket sada ginunggon dagiti sanga ken nagriawda tapno mabugaw dagiti animal, no adda man, a mapan kadagiti iket. Awan ti natiliw iti daytoy a tiempo. Winarwar dagiti mangnganup ti iket, sada nangrugi manen. Mabalin a mamin-adu nga aramidenda daytoy.

Idi agmatuonen, nabannogkamin. Nakakita dagiti Pygmy iti tallo nga asul a duiker a babassit nga antilop, ngem nalisianda dagiti iket ket nakalibasda. Dikam interesado iti animal a matiliw dagiti iket. Ngem kayatmi a maammuan dagiti nasigo a pamay-an dagitoy a tattao tapno agbiagda uray no manmano dagiti alikamen a pagtrabahoda ken awan alikamenda a kas iti us-usaren dagiti industrialisado a pagilian. Isu a dikam naupay, ta naisangsangayan unay ti nakitami.

Panaglugan iti Nakungkongan a Bangka iti Karayan Sangha

Asino ti madi nga agpayayus a sitatalinaay iti danum? Ad-adda pay a makaparagsak ti aglugan iti nakungkongan a bangka, ta kapatasmo laeng ti danum. Ti panagluganmi iti malem intundanakami iti pangbuyaanmi kadagiti dapuen a kannaway ken adu a tumatayab a nadumaduma ti kolorda, a tunggal makitam ket napimpintas ngem iti naudi a nakitam. Dadduma a tumatayab ti agalla-allatiw iti dadduma a sanga iti igid ti karayan, a kasla sursurotendakami bayat a mayan-anud ti bangkami.

Iti dadduma a lugar, binuyami dagiti sunggo a chimpanzee a maragragsakan nga agkalumbitin nga umalla-allatiw iti sabali a lanot​—wenno nalabit a kayatdakami a paragsaken! Sigagaget nga aggagaud ti bangkero a ni Alain Patrick tapno ad-adayo pay ti madanonmi, ta idi kalman nakakita kadagiti hipopotamo sadiay. Makitami ngata ida ita? Nakalkaldaang ta immakardan. Ngem iti daytoy a kaadayo nakitami ti sumagmamano a purok iti igid ti karayan ket apresiarenmi ti kinasigo dagiti ubbing a manggaud kadagiti nakungkongan a babassit a bangkada. Pudno a diminto malipatan ti panagluganmi iti nakungkongan a bangka iti Karayan Sangha.

Ti Impresionmi iti Panagawidmi

Idi nagbiahekamin a nagpa-Bangui, malaglagipmi ti adu a nakitami. Naragsakankami iti adu a banag, ket dadduma ti namagsiddaaw kadakami. Diminto malipatan a nangnangruna ti panagtunos dagiti Pygmy ken ti kabakiran wenno ti kinasariritda tapno magunggonaanda iti amin nga adda iti kadawyan a taengda.

Maysa pay, uray no awan ti tiempomi a makakita iti amin nga animal, adda naisangsangayan a gundawaymi a pimmasiar iti naisalsalumina a paset ti lubong, a pakakitaan kadagiti elepante iti kabakiran, gorilia, chimpanzee, hipopotamo, antilop, panther, tumatayab ken kulibangbang a nadumaduma ti kolorda. Naibaga kadakami a ti napuskol a kabakiran iti Dzanga-Sangha Reserve ken Dzanga-Ndoki National Park ti pagnanaedan ti agarup 7,000 a kita ti mula ken 55 a kita dagiti mamalia.

Amin daytoy a di maartapan a kinanadumaduma ti biag ipalagipna kadakami ti teksto ti Biblia nga: “Anian a nagadu ti aramidmo, O Jehova! Isuda amin inaramidmo buyogen ti kinasirib. Ti daga napno kadagiti pinataudmo.” (Salmo 104:24) Pinabileg daytoy a di malipatan a kapadasan ti pakinakemmi a mangaramid kadagiti sasao dayta met la a salmo: “Kantaakto ni Jehova iti intero a panagbiagko; Mangipaayakto iti samiweng iti Diosko bayat nga addaak. Ti panangut-utobko maipapan kenkuana makaparagsak koma. Siak, iti biangko, agrag-oakto ken Jehova.”​—Salmo 104:33, 34.

[Footnotes]

[Dagiti Mapa iti panid 19]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

CAMEROON

CONGO, REP.

CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

Bangui

Bayanga

Dzanga-Ndoki National Park

[Picture Credit Line iti panid 18]

© Jerry Callow/Panos Pictures