Idi Nagpasurong ti Panagayus ti Karayan

KAS iti karenken iti mapa ti Estados Unidos, ti Mississippi River ti mangbingay iti pagilian. Tallo a metro laeng ti kaakaba ti ubbogna idiay Minnesota. Ngem madagdagus a lumawa gapu ta pinullo a sangana ti agayus iti 3,700 a kilometro ti kaatiddogna nga agpaabagatan a baresbesna. Iti asideg ti New Orleans, Louisiana, umadalem dayta inggat’ 60 a metro ken lumawa inggat’ sangakilometro. Iti wangawanganna, 15,000,000 a litro a danum ti agayus iti paset ti taaw ti Mexico iti kada segundo. No aglayus, nasurok a 80,000,000 a litro a danum ti agayus iti kada segundo.

Ammo dagiti agnanaed iti igid ti karayan ti makadadael nga epekto ti kasta kaadu a danum. Nakitadan a linayusna dagiti bangkag, sinawangna dagiti tambak, inyanudna ti balbalay, ken kineltayna ti adun a biag. Ngem manmano ita ti mangipagarup a maulit manen ti napasamak iti dayta a karayan nakurang a 200 a tawenen ti napalabas.

Idi Disiembre 1811, adda di makita a puersa a nangapektar iti makintengnga a tanap ti Mississippi ket nagtultuloy dayta iti adu a lawas. Kas man la nakibur a baybay a ngimmato ken immuneg ti tukok ti karayan gapu iti nagsasaruno a ginggined. Nagpigsa ti panagdayyeg ti daga ta idi Pebrero 7, 1812, iti surong laeng ti New Madrid, * Missouri, nagpaamianan ti ayus ti napigsa a karayan Mississippi imbes a nagpaabagatan.

Nakabutbuteng ken Makapakullayaw nga Al-aldaw

Dimteng ti kangitingitan dayta makapakullayaw a pasamak a naawagan kas dagiti ginggined idiay New Madrid. Idi alas dos ti parbangon ti Disiembre 16, 1811, napasamak ti immuna a ginggined iti makin-abagatan a daya itan a suli ti estado ti Missouri. Nariing dagiti mannalon ken umili idi nangrugin a nadayyeg dagiti mueblesda ken nabuong dagiti pinggan a natnag iti suelo. Nagunggon dagiti pundasion ti balbalay. Nagtataray dagiti tattao iti ruar, nga agpigpigergerda gapu iti lamiis ken panagdayyeg ti daga. Nupay natalged idi a paginanaan ken pagnaedan ti balbalayda, dagitoy itan ti mamagpeggad kadakuada.

Kadagiti oras sakbay ti parbangon, nagtultuloy a naggunggon ti daga, nupay saan unayen a napigsa. Idi agarup alas siete ti agsapa, nagginggined manen iti napigsa. Kalpasanna, idi asidegen nga agalas onse ti agsapa, nagginggined manen iti napigpigsa pay. Nagrengngat ti daga ket nakaam-amak ti panagpussuak ti pitak, danum,  ken karbon. Nagadiwara ti gas ti asupre a simngaw manipud iti rengngat isu a bimmangsit ti angin. Napaliiw dagiti mismo a nakakita ti ipapanaw ti rinibu a napakigtotan a tumatayab. Idi nagkalman, nadadaelen ti ili ti Little Prairie, Missouri.

Nadaleg a Panagbarangay Agingga iti Sabangan

Bayat dagiti panaggingginedna, ti barbaro a bapor a New Orleans, a paandaren ti steam, ket aglaylayag iti Ohio River nga agayus iti Mississippi. Agturturong dayta idiay New Orleans, Louisiana. Ti panaggagar ket nagbalin a nakaro a panagdanag idi nakagteng ti bapor iti paset ti karayan a naapektaran kadagiti ginggined. Madaydayyeg ken marmargaay dagiti igid ti karayan. Tumtumpaw dagiti kayo, a nabayagen a nailumlom iti karayan ket posible a siwakenda ti kasko ti bapor. Ti bapor ket kas iti tapon nga ipallapallayog dagiti dadakkel nga allon. Awanen ti serserbi dagiti mapa ti panaglayag a naisagana para iti biahe. Ngamin, nagbalbaliw ti ayus ti karayan gapu kadagiti ginggined. Nagbalinen a makapakullayaw ti naragsak a panagbarangay.

Idi Disiembre 19, 1811, nakasangpet ti New Orleans iti New Madrid, a manginanama a makagun-od kadagiti suplay. Ngem awanen ti aniaman a maitulong ti dati a nasaranta nga ili iti igid ti karayan. Ti sumagmamano a tattao a nabati sadiay ti nagpakpakaasi a nangpaypayapay iti bapor tapno sumanglad ken alawenna ida manipud kadagiti marmarpuogen a balbalay ken pasdek ti negosio.

Nupay kasta, nagtultuloy a nagpa-Mississippi ti bapor a paandaren ti steam. Agkulkullayawen dagiti pasaherona ket didan ammo ti aramidenda. Limmasat dayta iti nagpanawanen nga ili ti Point Pleasant. Ti Little Prairie ti sumaganad koma a pagsangladanda. Ngem ti bapor ket saan a simmanglad sadiay ta nalayusen ti kaaduan a paset ti Little Prairie ken narpuogen dagiti nabati a pasdek.

Iti umabagatan, adda matupar ti bapor nga agsasallupang a troso. Pinarut dagiti ginggined ti pinulpullo a kayo sa naipuruak dagitoy iti karayan. Kalpasan nga inkagumaan dagiti tripulante ti lumasat iti dayta babaen ti panangwasay ken panangiwalinda kadagiti kayo, agpatnag nga inyanklada ti New Orleans babaen ti tali idiay Island #32 nga asideg iti agdama itan nga Osceola, Arkansas. Idi agarup alas kuatro trenta ti parbangon, idi Disiembre 21, nadlaw ti maysa a pasahero a kasla adda mangguyguyod iti bapor manipud iti nakayangklaanna. Idi nalawagen, nakitada ti napasamak. Ti tali ket dandani sinulnot ti danum. Awan ti makita a namaga a daga. Agpatnag nga immadalem ti karayan isu a nalipus ti Island #32. Maysa manen dayta kadagiti dinadael dagiti ginggined idiay New Madrid.

Sitatalged a naturpos ti New Orleans ti damo a panaglayagna. Dayta ti kaunaan a bapor a nangunor iti intero a Mississippi River babaen ti makina a paandaren ti steam. Nalabit ti nasaysayaat a nagapuananna isut’ pannakadanonna iti destinasionna.

Ad-adu Pay a Ginggined

Nagtultuloy ti ginggined agingga idi Enero 1812. Idi Enero 23, agarup alas nuebe ti agsapa, nabutngan unay dagiti tattao iti sabali manen a ginggined. Ti datin a naginggined nga ili ti Point Pleasant, Missouri, ket asideg iti sentro ti ginggined, isu a pimmanaw dagiti umilina. Idi nagsubli ti dadduma idi Pebrero 1812, natakuatanda a saan laeng a nadadael ti ili no di ket interamente a napukaw dayta. Gapu iti ginggined idi Enero 23, linipus ti Mississippi River ti Point Pleasant ken ti dati a nagsaadanna.

Gapu iti panagamakda a panungpalanen ti lubong, adu nga umili iti rehion ti nagbaw-ing iti relihion. Naragsakan ti dadduma a klero ta napunnon kadagiti makimisa ti dati nga awan matataona a simbaan. Adda dagiti nagsuspetsa iti  motibo ti umad-adu nga arban isu nga inawaganda ida iti Kristiano gapu iti ginggined. Nangted ti ministro a ni James B. Finley iti nabiag a sermon. Inadawna ti Apocalipsis 6:17 iti bersion ti Biblia a King James: “Agsipud ta dimtengen ti naindaklan nga aldaw ti pungtotna; ket siasino ti makabaelto a tumakder?” Gapu iti ginggined, narigrigat ti literal a panagtakder ngem iti naespirituan a panagtakder.

Ti Kapigsaan a Ginggined

Nupay dagiti klero ket nagpakpakaasi iti Dios tapno mabang-aranda, nagtultuloy a nadidigra ti rehion. Sakbay ti parbangon ti Pebrero 7, 1812, nariing manen dagiti umili iti rehion manipud iti sumagmamano la nga oras a pannaturogda idi dimteng ti nagpigsa a ginggined a sadiay ti sentrona. Dayta ti kapigsaan ta uray la narpuog dagiti simburio idiay Cincinnati, Ohio, 650 a kilometro ti kaadayona. Dayta ti nangbatingting kadagiti kampana dagiti simbaan idiay Boston, Massachusetts, a 1,600 a kilometro ti kaadayona. Iti amianan ti Montreal, Canada, nagkalangiking dagiti plato ken platito kadagiti lamisaan. Maysa a lalaki a taga Kentucky, nga agnanaed iti agarup 130 a kilometro manipud iti sentro ti ginggined, ti nagsurat iti kastoy iti diary-na: “No saankami a pumanaw ditoy, ti daga alun-onennakami a sibibiag.” Nupay kasta, ti naidumduma a paset ti kapigsaan a ginggined ket napasamak idiay New Madrid, ti ili iti igid ti karayan.

Gapu kadagiti immun-una a panagdayyeg, nakaro ti pannakadadael ti New Madrid, a nakatayan ti sumagmamano nga umili ken namagtalaw iti kaaduan a nakalasat. Interamente a napukaw ti lugar gapu iti ginggined idi Pebrero 7. Idi nagginggined, eksakto ti ipapanaw dagiti nabatbati nga umili. Narpuog ti nangato a takdang a nakaisaadan ti ili sa nayanud iti Mississippi, a sadiay a linipus ti napigsa nga ayus ken nangyanud kadagiti tabla, ladrilio, ken batbato ti New Madrid. Nagbiit a napukaw ti tunggal pagilasinan ti ili.

Dagiti Epektona iti Karayan

Ti ginggined idiay New Madrid ket nangpataud kadagiti temporario a dissuor iti Mississippi nga asideg iti New Madrid. Pinullo a barangay ti napattog bayat a lumaslasatda iti dayta. Ngimmato ken bimmaba ti daga gapu iti ginggined idi Pebrero 7, isu a nagbalbaliw ti direksion ti ayus ti karayan. Adda dadakkel a rengngat iti lansad ti karayan a nangpataud kadagiti napigsa nga alikuno isu nga ad-adu pay a barangay ti napukaw. Dagiti ginggined ti nangbalbaliw iti ayus ti karayan ken nanglipus kadagiti ili ken pasto. Dagita met ti nangbaliw iti ayus ti danum manipud iti karayan, a nangpataud iti Reelfoot Lake, a dakkel a dan-aw iti Tennessee nga awan pay idi sakbay ti 1812. Dagiti kayo nga adda idi iti tengnga ti namaga a daga ket adda itan iti tengnga ti Reelfoot Lake, a nairamut pay laeng iti nalayus a daga.

Saan a maammuan ti eksakto a kapigsa dagitoy a ginggined ta awan pay idi 1812 dagiti moderno nga instrumento a pagrukod. Pattapattaen dagiti sientista a di kumurang a tallo kadagiti ginggined idiay New Madrid ti nasursurok ngem iti 8.0 iti Richter scale. Dagitoy ti kapigsaan pay laeng a ginggined a napasamak iti kaparanget ti Estados Unidos ken karaman kadagiti kapigsaan pay laeng a nairekord ditoy daga. Nupay manmano ti tattao kadagiti naapektaran a lugar, pinullo, wenno nalabit ginasgasut, a tattao ti natay iti dayta a didigra.

Ita, ti Mississippi River ket agay-ayus iti makin-abagatan a daya a suli ti estado ti Missouri a kas man la awan ti nakaro a napasamak. Ngem no makapagsao la koma ti karayan, talaga nga agestoria maipapan iti tiempo idi a nagpasurong ti panagayusna.

[Footnote]

[Dagiti Mapa iti panid 18]

MISSOURI

Mississippi River

New Madrid

[Ladawan iti panid 19]

Ti paandaren ti steam a bapor a “New Orleans”

[Credit Line]

Nausar babaen ti pammalubos, State Historical Society of Missouri, Columbia

[Ladawan iti panid 20]

Gapu iti ginggined timmaud ti Reelfoot Lake

[Picture Credit Line iti panid 18]

U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C./Dave Menke