Masakit Unay Aya ti Planetatayo?

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! ITI PILIPINAS

Napeggad ti kasasaad ti pasiente. Adu dagiti makita a sintomas. Nabangsit ti sang-awna. Aggurigor ket nakarkaro pay ngem idi ti gurigorna. Awan mamaay dagiti pamuspusan a mangpababa iti gurigorna. Napno ti sabidong dagiti pluido ti bagina. No maagasan dagiti sintomas iti maysa a paset, ad-adu ti tumaud iti sabali a paset. No ordinario la koma daytoy a pasiente, mabalin nga ibaga dagiti doktor a nakaron ti agkakanat a sakitna ket mabalin nga ipatayna. Gapu ta dida ammo ti aramidenda, ikagumaanda laengen a pagin-awaen ti pasiente agingga iti ipapatayna.

NGEM saan a tao daytoy a pasiente. Daytoy ti pagtaengantayo​—ti daga. Ipasimudaag ti nadakamaten a kasasaad ti mapaspasamak iti planetatayo. Ti narugit nga angin, panagbara ti globo, kontaminado a danum, ken makasabidong a basura ti sumagmamano laeng kadagiti an-annayen ti masakit unay a dagatayo. Kas kadagiti doktor a nadakamat nga immuna, agduadua dagiti eksperto no ania ti aramidenda.

Kanayon nga ipakaammo ti media a masakit ti daga babaen iti paulo ti damdamag ken kapsion a kas iti: “Ti panagbungbong pagbalinenna ti tukok ti baybay a pakatayan ti adu a kita ti parsua.” “Mabalin nga Awan ti Nadalus nga Inumen ti Sangabilion a Taga Asia Kalpasan ti 24 a Tawen.” “Tinawen a mailako iti intero a lubong ti uppat a pulo a milion a tonelada a makasabidong a basura.” “Nasabidongan ti dandani dua a kakatlo kadagiti 1,800 a bubon iti Japan.” “Pakaseknan Manen ken Dumakdakkel ti Abut iti Ozone Idiay Antarctica.”

Mabalin a nairuamen ti dadduma a tattao kadagiti masansan a maipadamag a peggad iti aglawlaw. Mabalin pay ketdi a kunaenda nga, ‘Awan ti pagdanagak no la ket ta saanak a maapektaran.’ Ngem pagaammotayo man wenno saan, maapektaran ti kaaduan a tao iti nasaknap ken awan pilpilienna a panangdadael iti aglawlaw ti daga. Tangay nasaknapen ti pannakakontaminar ti planetatayo, mabalin nga inapektarannan ti adu a paset ti biagtayo. Isu a maseknantayo koma amin iti salun-at ken panangsalaknib iti pagtaengantayo. Ngamin, sadino pay koma ti pagnaedantayo?

Kasano aya a talaga ti kasaknap ti parikut? Masakit unay aya ti daga? Kasano a maapektaran ti biag dagiti tattao? Amirisentayo ti sumagmamano laeng a banag a makatulong kadatayo a mangtarus no apay a saan laeng nga aglaladut ti dagatayo no di ket masakit unay.

◼ DAGITI TAAW: Nalabes ti panagkalap iti adu a paset ti taaw. Kuna ti report ti United Nations Environment Programme a “70 a porsiento kadagiti pagkalapan iti taaw ti nalabes a nakalapan isu a dandani awanen dagiti tumaud manen nga ikan.” Kas pagarigan, bimmassit ti bilang dagiti bakalaw, hake, haddock, ken flounder iti Amianan nga Atlantico agingga iti 95 a porsiento idi 1989 agingga iti 1994. No agtultuloy daytoy, ania ti epektona kadagiti minilion nga agdepdepende iti baybay a kangrunaan a pagtaudan ti taraonda?

Maysa pay, kada tawen napattapatta a 20 a milion agingga iti 40 a milion a tonelada a parsua iti baybay, a kadawyan a nasugatan wenno natayen, ti matiliw sa maibelleng manen iti taaw. Apay? Nairamanda laeng kadagiti ikan a kayatda a kalapen.

 ◼ DAGITI KABAKIRAN: Adu dagiti dakes a pagbanagan ti pannakakalbo dagiti kabakiran. Saan unay a maagsep ti daga ti carbon dioxide no mapukan dagiti kayo, ket makuna a daytoy ti pakaigapuan ti panagbara ti globo. Mapukaw ti dadduma a kita ti mulmula a mabalin a pagtaudan dagiti makaispal biag nga agas. Nupay kasta, agtultuloy latta ti pannakadadael dagiti kabakiran. Kinapudnona, kimmaro ti panangdadael kadagiti nabiit pay a tawen. Kuna ti dadduma nga autoridad a no agtultuloy daytoy, mabalin a mapukaw dagiti tropikal a kabakiran iti agarup 20 a tawen.

◼ DAGITI MAKASABIDONG A BASURA: Nakaro a parikut ti panagibasura kadagiti makadangran a banag iti daga man ken iti baybay. Mabalin a mangdangran daytoy kadagiti minilion. Dagiti basura a radioaktibo, nadadagsen a metal, ken dagiti produkto nga agtaud iti maaramid a plastik ket karaman kadagiti elemento a pakaigapuan ti an-annayen, sakit, wenno ipapatay ti tattao ken animal.

◼ DAGITI KEMIKAL: Iti napalabas a 100 a tawen, dandani 100,000 a baro a kemikal ti nausar. Inton agangay, addan dagitoy a kemikal iti angin, daga, danum, ken taraontayo. Sumagmamano laeng kadagitoy ti nasubok no adda epektoda iti salun-at ti tattao. Nupay kasta, kadagiti nasuboken, adu ti nasarakan a mangpakanser wenno mangpataud iti sakit iti dadduma a pamay-an.

Adu pay ti mamagpeggad iti aglawlawtayo: polusion ti angin, rugit nga aggapu kadagiti kasilias, acid rain, kinakirang ti nadalus a danum. Ti sumagmamano a nadakamat ket umdasen a mangipakita a masakit unay ti daga. Mabalin kadi pay nga ispalen ti daga, wenno nabatad a din maispal uray kasano ti panangikagumaantayo?