Panangandur iti Multiple Sclerosis

AGMANMANEHO idi ni Avis ken agmaymaysa nga agawid. Pagammuan ta kimmudrep ti panagkitana. Dagus nga insardengna ti lugan. Kalpasan ti sumagmamano a minuto, limmawag ti panagkitana, isu nga intuloyna manen ti nagmaneho. Impagarupna a nabannog laeng isu a napasamak ti kasta. Kalpasan ti uppat a tawen, bayat ti panagbakasionna, nakariing ni Avis iti tengnga ti rabii gapu iti nakaro a sakit ti ulona. Napan iti ospital ket inikkan ti doktor iti pangep-ep iti ut-ot sana pinagtalinaed sadiay tapno mapaliiwna ti kasasaad ni Avis ta amangan no imbal dagiti uratna wenno addaan iti aneurysm.

Kabigatanna, saanen a nasakit ti ulona. Nupay kasta, agkakapsut ni Avis. Dina pay maiggamanen ti sangabaso a danum, ken nariknana a naut-ot ken nabara ti makinkannawan a bakrangna. Gapu iti dayta, nagawiddan ken lakayna a didan inleppas ti bakasionda. Kabigatanna, bayat ti pammigatda, agpigpigerger ti ima ni Avis a mangig-iggem iti tinidor, ken agkakapsuten ti intero a makinkannawan a paset ti bagina. Napan iti ospital a sadiay ti nangaramidan dagiti doktor iti agsasaruno panangeksamen kenkuana. Kunada a saan met a naistrok. Gapu ta saan nga ammo dagiti doktor ti napasamak uppat a tawen sakbayna, saanda nga ammo no ania ti sakitna. Kalpasan ti sumagmamano a bulan, immimbag ti makinkannawan a bakrang ni Avis. Impagarupna no adda laeng karkarna a virus a simrek iti bagina.

Uppat a tawen manen ti naglabas. Pagammuan ta iti maysa nga agsapa iti Biernes, nakariing ni Avis a nakudrep ti panagkita ti makinkannigid a matana. Kuna ti doktorna a nabannog laeng. Ngem iti Domingo, saanen a makakita ti makinkannigid a matana. Gapu ta madanagan, agsangsangit nga inawaganna ti doktorna. Ni Avis ket dagus a pinaumay ti doktor tapno maeksamen. Simmayaat met bassit ti panagkitana idi nagagas iti steroid. Kalpasan ti sumagmamano a panangeksamen, nadayagnos dagiti doktor no ania ti sakit ni Avis. Addaan ni Avis iti multiple sclerosis, wenno MS.

Ania ti Multiple Sclerosis?

Ti MS ket nakaro a panagebbal ti central nervous system (CNS), nga isu ti utek ken duri. Adu a mangngagas ti mamati a ti MS ket reaksion dagiti antibody kadagiti substansia a gagangay a patpatauden ti bagitayo. Tukoyen daytoy dagiti sakit a mangdadael iti sistema ti imiunidadtayo ken mangraut kadagiti partikular a tisyu iti bagitayo. Saan nga ammo no pakaalaan iti sakit nga MS, ngem kunada a posible nga impeksion dayta gapu iti virus. Kasla rauten ti sistema ti imiunidadtayo ti kalub ti myelin a mangab-abbong kadagiti linabag ti  ur-urat iti utek ken duritayo. Mangpataud dayta iti sinan plato a piglat iti myelin, ti napateg a nataba a substansia.

Ti myelin salaknibanna dagiti partikular a linabag ti ur-urattayo, isu nga agserbi kas de-koriente nga insulasion. Gapuna no kumapuy ti myelin-tayo, mabalin a naan-anay nga agbará dagiti urat, wenno mabalin nga apektaranna dagiti urat nga adda iti asidegna isu nga abnormal ti panagandarda. Gapu ta maapektaran ti aniaman a paset ti utek ken duri, agduduma ngarud ti sintomas dagiti pasiente. Mabalin pay nga agduduma a sintomas ti marikna ti maysa a pasiente kada agkedar ti sakitna, depende no ania a paset ti utek wenno duri ti naapektaran. Ngem dagiti sintomas gagangay a ramanenna ti pannakabannog, panagkapsut, panagbibineg dagiti saka ken ima, marigatan a magna, panagkudrep ti panagkita, panagut-ot, panagpanaas ti bagi, abnormal a panagisbo ken panagibleng, di maipamaysa ti pasiente ti panunotna ken di makadesision a naimbag. Imbag laengen ta “saan unay a mabaldado” ti adu a pasiente, kuna ti The National Multiple Sclerosis Society idiay Estados Unidos.​—Kitaem ti kahon a “Ti Uppat a Kangrunaan a Kita ti MS.”

Kas iti kasasaad ni Avis, mabalin a narigat a madayagnos dayta iti damo gapu ta umarngi dagiti sintomasna iti dadduma pay a sakit. Ngem masansan a mas umiso ti panangtingiting dagiti doktor no maammuanda no namin-anon a kimmedar dayta.​—Kitaem ti kahon a “Dagiti Kadawyan a Pangeksamen iti MS.”

Iti intero a lubong, agarup 2.5 a milion a tattao ti addaan iti MS. Iti dayta a bilang, agarup 50,000 ti taga Canada ken 350,000 kadagiti agnanaed idiay Estados Unidos, nga agarup 200 a tattao ti linawas a madayagnos nga addaan iti kasta a sakit. “Malaksid iti trauma, masansan a [ti MS] ti pakaigapuan ti pannakabaldado dagiti agkabannuag gapu kadagiti nadadaelen nga uratda,” kuna ti maysa a libro iti medisina. Dandani mamindua nga ad-adu ti babbai nga apektaranna ngem kadagiti lallaki. Gagangay a mangrugi dagiti sintomas iti edad a 20 agingga iti 50.

Panangtaming iti MS

Gapu ta saan pay laeng a maagasan ti MS, padpadasen dagiti doktor a tamingen daytoy a sakit babaen ti panangpasardeng wenno panangpabannayat iti ikakarona ken kadagiti sintomasna. Dagiti agas a mangpasardeng wenno mangpabannayat iti ikakaro ti MS ken ti pangep-ep iti nakaro a panagkedarna ramanenda ti di kumurang a dua a kita ti interferon (protina a patpatauden dagiti selula ti imiunidadtayo) ken ti agas a maawagan iti glatiramer acetate.

Ireseta met dagiti doktor iti dadduma a pasienteda ti agas a maawagan iti corticosteroid tapno umpes dagiti limteg ken pumartak ti panangep-ep no agkedar ti sakitda. Nupay kasta, saan unay a mairekomenda ti “napaut a panagagas iti corticosteroid ta nagadu ti pataudenna a komplikasion  kas iti osteoporosis, ulser, ken diabetes,” kuna ti maysa a medikal a publikasion a The Merck Manual. Maysa pay, saan a mapaababa ti napaut a kaadda ti sakit babaen ti panagagas iti steroid. Gapuna, ikeddeng ti dadduma a doktor a dida tamingen dayta a sakit no saan a nakaro ti panagkedarna. *

Padpadasen ti dadduma a managsukisok a takuaten ti sabali a pamay-an ti panangagas iti MS babaen ti panangadalda no kasanoda a paimbagen ti nadadael a myelin. Kadagiti panagadalda iti laboratorio, nailasinda dagiti partikular a selula (precursor cell) a mabalin a pagtaudan wenno paggapuan dagiti nataenganen a selula a mangpatpataud iti myelin. Inton maadalda no kasano nga ipakat daytoy a proseso, mabalin a matignaydanton ti bagi a mangtarimaan kadagiti nadadael nga uratna.

Panangandur iti MS

Nasurok a 50 a porsiento kadagiti addaan iti MS ti nagkuna a ti bannog ti maysa kadagiti karirigatan nga ibturanda. Ti bannog mabalin a pakaruenna dagiti sintomas ti sakit, isu a maapektaran ti panggedan wenno panagbirok ti maysa a tao iti panggedanna. Mabalin a dina payen maibturan ti sakitna. Gapuna, adu kadagidiay mabambannog iti malem ti nagkuna a makatulong kadakuada no sapsapaenda nga aramiden ti trabahoda tapno regular a rumidepda iti malem. Kas pagarigan, ti maysa nga oras a panagridep iti kada malem ti nakatulong ken ni Avis nga agtultuloy iti trabahona kas amin-tiempo a ministro.

No maipapan iti panangtaming iti salun-at dagiti addaan iti MS, ipaganetget ti Harrison’s Principles of Internal Medicine ti kapateg ti panangtaginayon iti kinasalun-at, “agraman ti panangkissay kadagiti pakarigatan, balanse a pannangan, panangliklik kadagiti napartak a pamay-an ti panagpakuttong, ken umdas a panaginana.” Sigun iti kaaduan a managsukisok, ti panagsikor pakaruenna ti panagkedar ti sakit. Gapuna, napateg nga ammuen dagiti tattao no ania dagiti espesipiko a mangpasikor a rumbeng a liklikanda.

Iti sabali a bangir, dagiti addaan iti MS nasken a taginayonenda ti normal ken nasaranta a panagbiagda ngem dida unay agtrabaho, agbannog, wenno agkainaran wenno agkalamiisan. Rumbeng nga agehersisioda met iti maitutop. Kuna ti The Merck  Manual: “Ti regular a panagehersisio (kas ti panagpedal iti bisikleta a di agtaray, treadmill, panaglangoy, ken panaginat) ket mairekomenda uray kadagiti pasiente nga addaan iti nakarkaro nga MS gapu ta makapasalun-at daytoy iti puso ken masel, mangkissay iti panaggiteb dagiti masel, ken mangpasalun-at iti isip.”

“Nasken nga adalem ti mismo a bagim,” kuna ni Avis. “No makariknaak iti karkarna a bannog wenno agut-ot ken agbibineg dagiti saka ken imak, aginanaakon iti maysa wenno dua nga aldaw. Daytoy ti nakatulong kaniak tapno makontrolko ti sakitko.”

Ti depression ket mabalin met a pagparikutan dagiti addaan iti MS, ngem saan a kanayon a gapu dayta iti sakitda. Kalpasan a maammuanda ti sakitda, gagangay nga ipeksa dagiti pasiente ti ladingitda iti nadumaduma a pamay-an. Mabalin a dida maakseptar ti sakitda, makapungtot, maupay, malidayan, ken makariknada iti kinaawan gaway. Normal dagitoy a rikna ken masansan a mailiwliwag met laeng, inton agangay ken masukatan iti positibo a panagpampanunot.

Gagangay a maapektaran met dagiti kameng ti pamilia ken gagayyem ta makipagladingitda iti kabarbaro a nadayagnos a kapamilia wenno gayyemda. Nupay kasta, nalaklakada a maanduran dayta, ken matulonganda daydiay agsakit no ikagumaanda nga ammuen ti maipapan iti sakitna. Kas pagarigan, makaliwliwa a maammuan a ti sakit nga MS ket saan unay a makaapektar iti kaunday ti panagbiag, saan a makaakar, ken saan a basta matawid. Nupay kasta, adda dagiti mangibaga a mabalin a matawid dayta.

Adu nga agsagsagaba iti MS ti narang-ay ken naragsak ti biagda. Ad-adda a napatibker ni Avis gapu iti relasionna iti Dios ken iti naibatay-Biblia a namnamana iti masanguanan. Wen, sigagagar nga ur-urayenna ti tiempo iti sidong ti panagturay ti Pagarian ti Dios inton awanen ti agkuna iti, “Masakitak.” (Isaias 33:24; Apocalipsis 21:3, 4) No agsagsagabaka iti MS wenno iti sabali pay a nakaro a sakit, sapay koma ta ti “liwliwa manipud iti Kasuratan” ti mangsaranay ken tumulong kenka tapno ad-adda a maanduram dagiti pakasuotam.​—Roma 15:4.

[Footnote]

[Kahon iti panid 12]

Ti Uppat a Kangrunaan a Kita ti MS

Relapsing-remitting: Daytoy ti gagangay unay a kita ti MS, ken apektaranna ti 70 agingga iti 80 a porsiento kadagiti pasiente bayat ti panangrugi dagiti sintomas. Nakadkadlaw ti panagkedar ti sakit no kasla medio naep-epen wenno dandanin maep-ep dagiti sintomas. No saan nga agkedar, awan ti pagilasinan a kumarkaro dayta.

Secondary progressive: Kadagiti pasiente nga iti damo ket addaan iti relapsing-remitting, agarup 70 a porsiento ti agtinnag iti secondary progressive MS. Mabalin a kanayon latta nga agkedar ti sakitda, sa in-inut ken agtultuloy a madaddadael dagiti urat ken nerbio iti bagida.

Progressive-relapsing: Daytoy a kita ti MS apektaranna ti agarup 10 a porsiento kadagiti pasiente, ken kumaro daytoy manipud iti panangrugina. Nakaro ti kada panagkedarna ket mabalin a saanen a maep-ep dayta. Saan a kas iti relapsing-remitting, kumaro ti sakit agingga iti panagkedarna manen.

Primary progressive: Daytoy a kita ti MS apektaranna ti 10 agingga iti 15 a porsiento kadagiti pasiente. Manipud iti panangrugina, dandani agtultuloy a kumaro daytoy nga awan ti masnup a panagkedar ken pannakaep-epna. Nupay kasta, bayat a bumaybayag, nagduduma ti kapartak ti ilalanlanna ken addada met bassit ti sumayaatanna. Dagiti addaan iti MS nga agtawen iti 40 nga agpangato ti nangnangruna a maapektaran iti daytoy.

[Credit Line]

Reperensia: Ti U.S. National Multiple Sclerosis Society ken ti libro a Multiple Sclerosis in Clinical Practice. Depende iti reperensia, adda bassit nagdudumaan dagiti porsiento.

[Kahon iti panid 13]

Dagiti Kadawyan a Pangeksamen iti MS

Magnetic resonance imaging (MRI): Maysa dayta kadagiti kapatgan a pangeksamen iti nagunegtayo babaen ti computer. Iti MRI, mabalin a makita dagiti detalyado unay a ladawan ti tisyu ti utek. Dagitoy a ladawan mabalin nga ipakitada dagiti pagilasinan ti MS, wenno mapagdumada iti sabali a sakit no ti pasiente ket addaan iti MS.

Panangeksamen iti cerebrospinal fluid (CSF): Ti CSF ket maala manipud iti duri. Kitaen dagiti doktor ti abnormal a kaadu dagiti partikular a substansia iti sistema ti imiunidad ken dagiti substansia manipud iti pannakadadael ti myelin.

Evoked response testing: Mausar ti computer nga alikamen a pangammo iti promedio a kapartak ti ilalasat ti signal ti nerbio a lumasat iti pagnaan ti nerbio. Natakuatan nga abnormal ti reaksion ti sistema dagiti nerbio iti 80 agingga iti 90 a porsiento kadagiti addaan iti MS.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 14]

Panangandur iti MS

Panangandingay: Makapasaranta ti nasinged a relasion kadagiti mannakaawat ken manangandingay a kakabagian ken gagayyem. Isu a dika umik-ikay, agpatulongka no kasapulam dayta.

Nawaya a komunikasion: Ti situtulok a panangisarsarita iti maipapan iti MS ken kadagiti parikut nga itdenna ti tumulong kadagiti agsagsagaba a mangawat ken mangandur iti sakitda. Iti sabali a bangir, agbalinka a managikay ken rumsua dagiti di panagkikinnaawatan ken pannakapaay no dimo kayat a mapagsasaritaan dayta.

Espiritualidad: Umad-adu ti pammaneknek a ti espiritualidad ket makagunggona iti salun-attayo ken patanorenna dagiti nasayaat a kababalin, agraman ti positibo a panangmatmat iti masanguanan. Maitunos daytoy iti kinuna ni Jesus: “Ti tao agbiag, saan nga iti tinapay laeng, no di ket iti tunggal sao a rumrummuar iti ngiwat ni Jehova.”​—Mateo 4:4.

Panagkatawa: Nupay saan a nakakatkatawa ti MS, ti panagkatawa ket mabalin a makatulong iti bagi ken panunot.

[Credit Line]

Naibasar iti libro a Multiple Sclerosis in Clinical Practice.

[Ladawan iti panid 11]

Mamindua a gagangay ti MS kadagiti babbai ngem kadagiti lallaki

[Ladawan iti panid 13]

Mangpasayaat iti bagi ken isip ti regular a panagehersisio