Buis​—Resulta ti “Sibilisado a Kagimongan”?

“Agbayadtayo iti buis tapno maaddaantayo iti sibilisado a kagimongan.”​—Surat iti pasdek ti Internal Revenue Service, Washington, D.C.

IKALINTEGAN dagiti gobierno a di matarigagayan ti buis, ngem nasken daytoy tapno maaddaantayo iti “sibilisado a kagimongan.” Umanamongka man wenno saan iti kasta nga opinion, di mailibak a kadawyan a dakkel unay ti buis.

Mabalin a mabingay dagiti buis iti dua a klase: ti direkta ken saan a direkta. Dagiti buis iti nateggedan, buis iti korporasion, ken buis iti sanikua dagiti pagarigan ti direkta a buis. Kadagitoy, ti buis iti nateggedan ti mabalin a mabusbusor unay. Agpayso daytoy nangruna kadagiti pagilian a dakdakkel ti bayadam a buis no dakdakkel ti mateggedam. Kuna dagiti kritiko a ti dakdakkel a bayadan a buis no dakdakkel ti mateggedan dusaenna dagiti nagaget ken naballigi.

Palagipannatayo ti OECD Observer, a publikasion ti Organization for Economic Cooperation and Development, a malaksid kadagiti buis iti nateggedan a bayadam iti sentral a gobierno, “mabalin nga agsingir pay iti buis iti nateggedan ti rehion, ili, wenno probinsia. Kastoy ti mapaspasamak idiay Belgium, Canada, Espania, Estados Unidos, Iceland, Japan, Korea, dagiti pagilian iti Scandinavia, ken Switzerland.”

Karaman ti buis iti naglakuan, buis iti arak ken sigarilio, ken dagiti buis a bayadan iti aduana kadagiti saan a direkta a buis. Saan unay a madlaw dagitoy no idilig iti direkta a buis ngem nadagsen met dagitoy nangruna kadagiti napanglaw. Kuna ni Jayali Ghosh, a mannurat ti Frontline a magasin ti India a saan nga agpayso ti kunkunada a dagiti kalkalainganna ti panagbiagda ken dagiti nabaknang ti agbaybayad iti kadakkelan a buis iti India. Kastoy ti kuna ni Ghosh: “Ti dagup ti buis a kolektaen dagiti gobierno kadagiti probinsia ket nasurok a 95 a porsiento a saan a direkta a buis. . . . Kinapudnona, mabalin a dakdakkel a paset iti mateggedan dagiti napanglaw ti maibayadda iti buis ngem kadagiti nabaknang.” Nalawag a mangpataud iti pagdumaan ti dakkel a buis dagiti ordinario nga us-usaren ti kaaduan, kas iti sabon ken taraon.

Ngem pangusaran ti gobierno kadagiti amin a masingirda a kuarta?

No Kasano a Mausar ti Kuarta

Aminentayo a kasapulan ti gobierno ti adu a kuarta tapno maipaayna dagiti napateg a serbisio. Idiay Francia, kas pagarigan, 1 a tao iti kada 4  ti agtrabaho a mangaywan iti kasapulan ti publiko. Karaman ditoy dagiti mannursuro, mangtamtaming iti koreo, empleado iti museo ken ospital, polis, ken dadduma pay a trabahador ti gobierno. Masapul ti buis a pangsueldo kadakuada. Masapul met ti buis a pagaramid iti kalsada, eskuelaan, ken ospital ken pangsueldo pay kadagiti basurero ken kartero.

Ti militaria ti sabali pay nga agkasapulan iti buis. Damo a nasingir ti buis iti mateggedan kadagiti baknang a Britano tapno masuportaran ti pannakigubatda kadagiti Pranses idi 1799. Ngem idi Gubat Sangalubongan II, rinugianen ti gobierno ti Britania ti agsingir iti buis iti mateggedan dagiti agtartrabaho. Ita, nagdakkel ti gasgastuen ti maysa a nasion tapno masuportaran ti militariana, uray no panawen ti kappia. Pinattapatta ti Stockholm International Peace Research Institute a dandani 798 a bilion a doliar ti gasto ti militaria iti intero a lubong idi 2000.

Pangtaming Kadagiti Parikut ti Kagimongan

Dagiti buis ket agpaay met iti “social engineering” wenno pangtaming kadagiti parikut ti kagimongan​—maysa a pamay-an a mangparegta wenno mangupay iti sumagmamano a kababalin. Ti panangbuis iti arak, kas pagarigan, maipagarup a kissayanna ti panagbartek. Isu nga iti adu a pagilian agarup 35 a porsiento iti tingi a gatad ti serbesa ti mapan iti buis.

Dakkel met ti buis iti sigarilio. Idiay South Africa, 45 agingga iti 50 a porsiento ti buis ti sangakaha a sigarilio. Nupay kasta, ti motibo ti gobierno nga agsingir iti buis ket mabalin a saan a naan-anay nga agpaay iti pagimbagan ti umili. Kas kinuna ti mannurat a ni Kenneth Warner iti magasin a Foreign Policy, ti sigarilio ket “nabileg a puersa ti ekonomia a tinawen a mangipaay iti ginasut a bilion a doliar manipud iti paglakuan ken binilion pay iti masingir a buis.”

Maysa a nalatak a pagarigan iti social engineering ti napasamak idi maika-20 a siglo. Panggep idi dagiti mammanday linteg iti Estados Unidos a maisardeng ti pannakabuangay ti dinastia dagiti nabaknang a pamilia. Kasano? Babaen ti panangipatawda iti buis iti sanikua ti baknang (estate tax). No matay ti baknang, dakkel ti buis iti naurnong a kinabaknangna. Kuna dagiti mangitantandudo iti dayta a ti buis ket “mausar nga agpaay iti kaaduan nga umili imbes nga agpaay laeng iti pamilia ti baknang wenno kadagiti natatan-ok.” Nasayaat dayta, ngem adu ti pamuspusan dagiti baknang nga agbaybayad iti buis tapno bassit ti bayadanda a buis ti sanikuada.

Agtultuloy a mausar ti buis a mangsuportar iti nadumaduma a programa ti kagimongan, kas iti pannakasalaknib ti aglawlaw. Impadamag ti The Environmental Magazine: “Nabiit pay nga impatungpal ti siam a pagilian iti Makinlaud a Europa ti environmental tax shift wenno ti panagbuis kas pamay-an ti panangkissay iti polusion ken basura, kangrunaanna kas pamuspusan a mangkissay kadagiti mangrugit iti angin.” Ti dakdakkel a bayadan a buis no dakdakkel ti mateggedan, a nadakamat itay, ti sabali pay a pamay-an ti social engineering. Panggep daytoy ti mangkissay iti nagdumaan dagiti nabaknang ken napanglaw. Kissayan met ti dadduma a gobierno ti buis dagidiay mangmangted iti donasion wenno dagiti addaan annak.

Apay a Komplikado Unay?

No adda maisingasing a baro a linteg ti panagbuis, padasen dagiti mammanday linteg nga ikkaten ti aniaman a mabalin a pangliklikan wenno paglusotan iti panagbuis. Laglagipem: Mabalin a mapukaw ti dakkel a gatad ti kuarta. Ania ti resultana? Nagbalin a komplikado ken teknikal unay dagiti linteg ti panagbuis. Maysa nga artikulo iti magasin a Time ti nangilawlawag nga adu kadagiti komplikado unay a linteg ti panagbuis iti E.U. ket “maigapu iti depinasion ti birok,” kayatna a sawen, no ania ti maibilang a mabuisan a birok. Maysa pay a komplikasion ket gapu iti nagadu nga annuroten “tapno maksayan ken malibre iti nadumaduma a bayadan.” Ngem saan laeng a ti Estados Unidos ti addaan kadagiti komplikado a linteg ti panagbuis. Adda nabiit pay nga edision ti linteg ti panagbuis iti United Kingdom a buklen ti sangapulo a tomo nga addaan iti 9,521 a panid.

Ipadamag ti Office of Tax Policy Research iti University of Michigan: “Kada tawen, dagiti agbaybayad iti buis iti E.U. mangbusbosda iti nasurok a 3 a bilion nga oras a mangisagana iti porma iti panagbayadda iti buis ti mateggedanda. . . . Amin a tiempo ken gasto dagiti agbaybayad iti buis iti Estados Unidos [tapno maisagana dagiti porma a pagbayadanda] ket agdagup iti $100 a bilion iti kada tawen, wenno agarup 10% iti intero a buis a makolekta. Kaaduan iti magasto tapno makabayad iti buis ket maigapu iti kinakomplikado dagiti linteg ti panagbuis.” Kuna ni Rueben, a nadakamat iti pangrugian ti umuna nga artikulo daytoy a serye: “Siak idi ti agisagsagana iti bukodko a papeles iti panagbayad iti buis, ngem adu unay ti mabusbos a tiempo, ket masansan a mariknak nga ad-adu ti bayadak ngem iti rumbeng koma a bayadak. Isu nga itan, mangtangdanak laengen iti maysa nga accountant a mangisagana iti panagbayadko  iti buis.”​—Kitaem ti kahon a “Panagtulnog Kadagiti Linteg iti Panagbuis,” iti panid 8.

Dadduma ti Agbayad, Mangliklik, ken Mangigagara a Di Agbayad

Kaaduan a tattao ti di unay maragsakan nga agbayad iti buis iti komunidadda. Naminsan, inlawlawag ti pangulo iti opisina ti British Inland Revenue: “Awan ti maragsakan nga agbayad iti buis iti mateggedan, ngem manmano ti mangibaga a nasaysayaat no awan dayta.” Pattapattaen ti dadduma a ti kaadu ti agbaybayad iti buis iti Estados Unidos ket 90 a porsiento. Inamin ti maysa nga autoridad iti panagbuis: “Kaaduan kadagiti di agbayad ket marigatanda a mangtarus iti linteg ken pamay-an ti panagbuis, imbes a gagaraenda ti di agbayad.”

Nupay kasta, adu ti makasarak iti pamay-an ti panangliklik iti panagbayad iti dadduma a buis. Kas pagarigan, amirisem ti maysa nga artikulo iti U.S. News & World Report a nangipadamag maipapan iti buis ti korporasion: “Adu a korporasion ti legal a mangliklik iti dakkel a bayadanda a buis​—ken no dadduma, amin dayta​—babaen kadagiti maipalubos a maksay ken dagiti nasikap a pamay-an ti kuenta.” Iti panangtedna iti maysa a pagarigan ti nasikap a pamay-an, kuna pay ti artikulo: “Maysa a korporasion iti Estados Unidos ti nangipasdek iti kompania iti pagilian a nalaka ti bayadan a buis. Kalpasanna, pinagbalinna ti kompania nga adda iti Estados Unidos a kukua ti ganggannaet a kompania.” Gapuna, saanen  nga agbayad ti kompania kadagiti buisna iti Estados Unidos​—a mabalin nga aggatad iti 35 a porsiento​—uray pay no ti “opisinana iti sabali a pagilian ket maysa laeng nga adres a pakaibusonan ti surat nga addaan iti maysa nga estante a pagipempenan kadagiti papeles.”

Adda met ti inggagara a di panagbayad iti buis. Naipadamag a ti inggagara a di panagbayad iti buis ket maibilang a maysa a “nasional a dibersion” iti maysa a pagilian iti Europa. Sigun iti surbey iti Estados Unidos, 58 a porsiento laeng kadagiti lallaki nga agtawen iti 25 agingga iti 29 ti mamati a dakes ti di mangibaga iti amin a mateggedan. Inamin dagiti autor iti surbey: “Saan nga ibaga ti report ti nangato a kalidad ti kababalin ken moralidad ti kagimongantayo.” Idiay Mexico, napattapatta nga agarup 35 a porsiento ti mangigagara a di agbayad iti buis.

Ngem kaaduanna, bigbigen dagiti tattao a masapul ti buis ket awan aniamanna ti panagbayadda iti maitutop a buisda. Nupay kasta, agpayso ti nalatak a sasao ni Tiberio Cesar: “Ti naimbag a pastor pukisanna ti arbanna, ngem dina lalaten ida.” No mariknam a nadagsen unay, di nainkalintegan, ken komplikado unay ti maysa a sistema, ania a talaga ti rumbeng a panangmatmatmo iti panagbayad iti buis?

[Kahon iti panid 7]

Agpanunotka Sakbay nga Umakarka!

Agduduma ti sistema ti panagbuis iti nadumaduma a pagilian. Kinapudnona, dagiti buis iti mateggedan iti lugarmo ket mabalin a naiduma unay iti sabali a lugar iti pagiliam. Nasaysayaat aya no umakarka iti lugar a nalaklaka dagiti bayadan a buis ? Nalabit, ngem agpanunotka koma a naimbag sakbay nga umakarka.

Kas pagarigan, dagiti agbasbasa ket palagipan ti maysa nga artikulo iti OECD Observer a saan laeng a ti kangrunaan a buis ti rumbeng a panunotem. Kunana: “Ti aktual a babayadan ti tunggal agbubuis ket maiparangarang met iti nadumaduma a maksay iti babayadan.” Iti dadduma a pagilian kas pagarigan, nababa ti babayadan iti mateggedan. Ngem “bassit dagiti kangrunaan a maksay ken malibre.” Kas resultana, agbanagto a dakdakkel ti bayadam a buis sadiay ngem iti pagilian a dakdakkel ti babayadam a buis ngem ad-adu dagiti malibre ken maksay.

Idiay Estados Unidos, dadduma ti agplano nga umakar kadagiti estado a saan nga agsingir iti buis iti mateggedan. Ngem talaga aya a makaekonomia ti maysa a tao iti kastoy? Saan sigun iti Kiplinger’s Personal Finance, nga agkuna: “Iti sumagmamano a kaso, ipakita dagiti panagsukisokmi a dagiti estado a di agsingir iti buis iti matgedan ket supusopanda ti paggidiatan iti nangatngato a buis dagiti sanikua, naglakuan ken dadduma pay a klase ti buis.”

[Kahon iti panid 8]

Panagtulnog Kadagiti Linteg iti Panagbuis

Para iti adu kadatayo, makapadanag ken makapaksuy ti panagbayad iti buis. Gapuna, nagsaludsod ti Agriingkayo! kadagiti sumagmamano a praktikal a singasing ti maysa nga eksperto iti buis.

“Agpabalakadka a naimbag. Napateg daytoy ta mabalin a komplikado ti linteg, ket saan a maawat ti rason a saanmo ngamin nga ammo ti linteg kas nainkalintegan a rason iti saanmo a panagbayad iti buis. Nupay mabalin nga ibilang ti agbayad iti buis a kabusorna dagiti opisial nga agsingsingir iti buis, masansan a makaipaayda iti umiso ken simple a balakad maipapan iti panangtaming iti buis. Kaykayat dagiti autoridad iti panagbuis a siuumiso nga aramidem ti panagbuismo iti damo pay laeng ta no mabalbalin, dida kayat ti agdarum gapu iti dimo panagbayad.

“No komplikado ti makukuartam, agpabalakadka kadagiti nalaing iti buis! Ngem agannadka! Nupay adu a nalaing iti buis ti maseknan iti pagimbagam, adu met ti di maseknan. Sapulem daydiay irekomendar ti mapagtalkan a gayyem wenno am-ammom a negosiante, ken ammuem dagiti propesional a pakabigbiganna.

“Agtignayka a dagus. Mabalin a dakkel ti multa no maladawka nga agbayad.

“Urnosem dagiti rekordmo. Aniaman ti wagas ti panagirekordmo iti librom, aramidem a nasaksakbay tapno basbassiten ti aramidem iti panawen ti panagbabayad iti buis. Ad-adda met a kompleto ti rekord a maipakitam no ma-audit dagiti rekordmo.

“Mapagpiaranka koma. Nalabit magargarika nga agkusit wenno mangkillo kadagiti annuroten agpaay iti pagimbagam. Ngem nalaing dagiti agsingsingir iti buis a makadlaw kadagiti kinukusit a pamay-an ti di agpayso a maksay. Kanayon a nasaysayaat ti agbalin a mapagpiaran.

“Masapul nga ammom ti impormasion a naikabil iti pagbuisan. No di umiso ti impormasion nga inkabil ti tinangdanam a nangisagana iti buismo, responsabilidadmo dayta. Isu a siertuem a dagiti pagayatam ket tungpalen ti pannakabagim.”

[Ladawan iti panid 7]

Iti adu a pagilian, nangato ti buis dagiti produkto a sigarilio ken arak

[Dagiti Ladawan iti panid 8, 9]

 Dagiti buis ti pagbayad iti adu a serbisio ti gobierno a nalabit ditay madmadlaw