Ti Kasapulan ken Kayat Dagiti Maladaga

SIPUD pay pannakaipasngayna, kasapulan ti kappasngay ti nadungngo a panangaywan, agraman ti naalumamay a panangapros ken pannakaidekket ti bagina iti sabali pay a tao. Patien ti dadduma a doktor a nakapatpateg daytoy iti umuna a 12 nga oras kalpasan a maipasngay ti ubing. Kunada a “saan a turog wenno taraon, no di ket apros ken arakup ken panagminningming ken panaginnimdengda iti maysa ken maysa” ti kasapulan unay ti agina kalpasan la unay ti panagpasngay. *

Gagangay nga ubbaen, arakupen, aprosan, ken sappuyoten dagiti nagannak ti anakda. Ti met ubing sitatalged a suminged iti dadakkelna ken matignay iti panangdungngoda. Nakabilbileg daytoy a singgalut ta adu ti isakripisio dagiti nagannak ken awan sarday nga aywananda ti maladagada.

Iti sabali a bangir, no awan ti naayat a singgalut iti nagannak, mabalin a kumapuy ken matay ti maladaga. Isu a patien ti dadduma a doktor a napateg a maited a dagus ti maladaga iti inana kalpasan ti pannakaipasngayna. Isingasingda a kalpasan la unay ti panagpasngay, agkadua koman ti agina iti di kumurang a 30 agingga iti 60 a minuto.

Iti dadduma nga ospital, nupay maipagpaganetget daytoy a pannakaisinggalut,  mabalin a saan a maaramid, ken imposible pay ketdi ti insigida a panagkadua ti agina. Masansan a mapagsina ti agina gapu ta mabalin a maimpeksion ti ubing. Ngem sigun iti dadduma a pammaneknek, mabalin nga aktual a bumassit dagiti makapapatay nga impeksion no agkadua ti agina. Isu nga umad-adu nga ospital ti mangipalubos iti nasaksakbay ken napaut a panagkadua ti agina.

Pakadanagan Maipapan iti Kinasinged

Saan unay a nadungngo ti dadduma nga inna iti anakda iti damo a pannakakitada kenkuana. Isu a pampanunotenda, ‘Marigatanak kadi nga agbalin a nasinged iti anakko?’ Pudno, saan nga amin nga ina ti mangayat iti anakda iti damo a pannakakitada. Ngem awan ti rumbeng a pagdanagam.

Uray no saan a dagus a maipateg ti ina ti anakna, naan-anay a mapatanorto dayta inton agangay. “Awan ti panagpasngay a mangdadael wenno mamagballigi iti kinasingedmo iti anakmo,” kuna ti maysa nga aduanen iti kapadasan nga ina. Nupay kasta, no padpadaanam ti pannakaipasngay ti anakmo ket madanaganka, mabalin a nainsiriban no makisaritaka a nasaksakbay iti obstetrician-mo. Ilawlawagmo ti kayatmo, no kaano ken no kasano kapaut ti pannakikaduam iti kappasngay nga anakmo.

“Kasaritadak!”

Kasla adda panawen wenno gundaway a nangnangruna a nalaka a matignay ti maladaga kadagiti espesipiko a banag iti aglawlawna. Mapukaw dagita a gundaway kalpasan ti sumagmamano a tiempo. Kas pagarigan, naglaka a masursuro ti naganus nga utek ti maysa wenno ad-adu pay a lenguahe. Ngem ti kasayaatan a panawen ti panagsursuro iti lenguahe ket kasla mangrugi a mapukaw inton agarup lima a tawenen ti ubing.

Inton agtawenen ti ubing iti 12 agingga iti 14, marigatanton nga agsursuro iti lenguahe. Sigun iti neurologo ti ubbing a ni Peter Huttenlocher, iti dayta a panawen “bumassit ti kaadu ken bilang dagiti koneksion iti paset ti utek a pagsursuruan iti lenguahe.” Nabatad ngarud a nakapatpateg dagiti umuna a sumagmamano a tawen iti panagbiag tapno masursuro ti lenguahe!

Kasano a masursuro dagiti maladaga ti agsao, a nakapatpateg bayat ti panagdakkelna tapno maaddaan iti pannakaammo babaen iti panangusarda iti panagrason ken pannakaawat? Daytoy ket maaramid a nangnangruna babaen iti pannakisarita kadagiti nagannak. Matignay a nangnangruna dagiti maladaga babaen iti panagtignay ti tattao. “Ti ubing . . . tuladenna ti timek ti inana,” kuna ni Barry Arons iti Massachusetts Institute of Technology. Ngem makapainteres ta saan a tuladen dagiti maladaga ti amin nga uni. Kas napaliiw ni Arons, ti maladaga “mapaggidiatna ti panagranetret ti kona ken ti maigiddan a sao ti ina.”

Dagiti nagannak a nagduma ti kulturada kasaritada ti annakda babaen ti panangusarda iti maysa nga estilo ti panagsao. Bayat a siaayat a makisarita dagiti nagannak, pumartak ti panagpitik ti puso ti maladaga. Mapapati a papartaken daytoy ti koneksion dagiti sasao ken bambanag. Uray di agsasao, ibagbaga ti maladaga: “Kasaritadak!”

“Kitaendak!”

Natakuatan a bayat ti umuna wenno ad-adu pay a tawen, suminged ti maladaga iti mangay-aywan kenkuana, a kaaduanna, ni nanangna. No nasingedda, nasaysayaat ti pannakilangen  ti ubing iti sabsabali ngem kadagidiay ubbing a saan a nasinged kadagiti nagannak kadakuada. Mapapati a masapul a nasingsingeden ti agina inton agtawen ti ubing iti tallo.

Ania ti mabalin a mapasamak no nabaybay-an ti maladaga bayat daytoy nakapatpateg a tiempo a napigsa ti pannakaimpluensia ti isipna kadagiti adda iti aglawlawna? Kastoy ti opinion ni Martha Farrell Erickson, a nangpaliiw iti 267 nga agiina iti nasurok a 20 a tawen: “Ti panangbaybay-a in-inut ken kanayon a mangupay iti gagar ti ubing agingga a dina unayen kayat ti makilangen iti sabsabali wenno mangsukisok iti lubong.”

Iti panangikagumaanna a mangiladawan iti panangmatmatna maipapan iti nakaro nga epekto ti emosional a panangbaybay-a, kastoy ti kuna ni Dr. Bruce Perry iti Texas Children’s Hospital: “No kiddawem a mangalaak iti 6 a bulan a maladaga ket pagpiliennak a tukkolek ti tunggal tulangna wenno diak ikankano ti riknana iti las-ud ti dua a bulan, para kaniak nasaysayaat no tukkolek ti tunggal tulangna.” Apay? Sigun ken ni Perry, “maimbagan dagiti tulang, ngem no dua a bulan a mapaidaman ti maladaga iti nakapatpateg a pannakagutugot ti utekna, mabalin nga agnanayonen a saan nga organisado ti utekna.” Saan nga umanamong ti amin a din maimbagan ti kasta a dadael. Ngem ipamatmat dagiti panagadal ti siensia a napateg iti isip ti ubing ti aglawlaw a makapabileg iti emosion.

“Maysa pay,” kuna ti libro nga Infants, “situtulok ken kabaelan [dagiti maladaga] ti agayat ken paayat.” No agsangit ti maladaga, masansan nga ipakpakaasina kadagiti dadakkelna: “Kitaendak!” Nasken a siaayat nga asikasuen dagiti nagannak. Babaen kadagita a pannakilangen, maammuan ti maladaga a kabaelanna nga ipakaammo dagiti kasapulanna iti sabsabali. Masursurona ti makilangen iti sabsabali.

‘Saan Ngata a Mapanuynoyan ti Anakko?’

‘No asikasuek a kanayon ti panagsangit ti ubing, saan ngata a mapanuynoyan?’ mabalin a mayimtuodmo. Nalabit. Agduduma dagiti opinion maipapan iti daytoy. Gapu ta naisangsangayan ti kada ubing, kaaduanna, ikeddeng dagiti nagannak no ania ti kasayaatan a pamay-an. Ngem ipamatmat ti dadduma a panagsukisok a no mabisin ti kappasngay, alusiisen, wenno maupay, agiruar ti bagina kadagiti stress hormone a mangipamatmat a marigrigatan. Ibagana a marigatan babaen ti panagsangitna. No asikasuen ken ipaay kano ti ama wenno ina ti kasapulan ti ubing, magutugotna ti utek ti anakna nga agpataud kadagiti agkakanaig a selula a tumulong kenkuana a makasursuro no kasano a bang-aranna ti bagina. Kanayonanna, sigun ken ni Dr. Megan Gunnar, ti ubing a maasikaso no marigatan ket di unay agpataud iti hormone a cortisol a tumulong kenkuana a mangrisut iti pakarigatanna. Ket no maupay, di agbayag dinanton ikankano ti pakarigatanna.

“Kinapudnona,” kuna ni Erikson, “dagiti maladaga a kanayon a maasikaso a dagus, nangruna iti umuna nga 6-8 a bulan ti panagbiagda, manmanoda nga agsangit ngem kadagiti maladaga a mabaybay-an nga agsangit.” Napateg met a pagdudumaem ti pamay-an ti panangasikasom. No  pakanem a kanayon wenno ubbaem kada agsangit, talaga a mapanuynoyan. No dadduma, mabalin nga umdasen ti basta panagsaom a mangiparikna nga ammom nga agsangsangit. Wenno nalabit nga umdasen no asitgam ken arasaasam. Iti sabali a bangir, mabalin a kayatna laeng a maaprosan ti bukot wenno tianna.

“Trabaho ti ubing ti agsangit.” Kasta ti pagsasao iti Dumaya. Para iti ubing, ti panagsangit ti kangrunaan a pamay-an a panangibaga iti kayatna. Ania ti riknam no kanayon a di maikaskaso ti kidkiddawem? Isu nga ania ngata ti rikna ti awanan gaway nga anakmo no awan ti mangaywan, no kanayon a di maikankano no masapulna ti atension? Siasino ngarud ti mangipangag iti panagsangitna?

Siasino ti Mangaywan iti Ubing?

Ti nabiit pay a sensus idiay Estados Unidos ipakitana a 54 porsiento kadagiti annak ti aywanan ti sabali a tattao malaksid kadagiti nagannak kadakuada manipud pannakaipasngayda agingga iti maikatlo a grado. Mabalin nga iti adu a pamilia, masapul nga agbirok ti ama ken ina tapno umdas ti gastosenda. Adu met nga inna ti agbakasion kalpasan ti panagpasngayda, no mabalin, tapno aywananda ti annakda a kappasngay iti sumagmamano a lawas wenno bulan. Ngem siasino ti mangaywan iti ubing kalpasanna?

Siempre, awan met ti naikeddeng nga annuroten a mangsaklaw kadagita a desision. Ngem naimbag a laglagipen a nalaka pay la a maimpluensiaan ti itatanor ti ubing iti kastoy a nakapatpateg a panawen ti panagbiagna. Masapul a dagiti nagannak tingitingenda a naimbag daytoy a banag. No ikeddengda ti aramidenda, masapul nga amirisenda a naimbag dagiti pamuspusan.

“Nalawagen nga uray ti kasayaatan a programa ti panangaywan iti ubing ket di maisukat iti panawen a kasapulan nga ipaay ti ina ken ama kadagiti annakda,” kuna ni Dr. Joseph Zanga, iti American Academy of Pediatrics. Madanagan ti dadduma nga eksperto a dagiti maladaga a maay-aywanan kadagiti day-care ket saanda unay a makalangen dagiti agay-aywan kadakuada.

Gapu ta ammo ti dadduma a mangmangged nga inna dagiti napateg a kasapulan ti anakda, inkeddengda ti agtalinaed iti pagtaenganda imbes a sabali ti mangaywan iti emosional nga itatanor ti annakda. Kastoy ti kinuna ti maysa a babai: “Talaga a patiek nga awanen ti sabali pay a trabaho a makaipaay kaniak iti ad-adda a pannakapnek.” Siempre, gapu iti rigat ti ekonomia, mabalin a di maaramid ti amin nga inna ti kasta a desision. Awan ti maaramid ti adu a nagannak no di ipaaywan ti anakda iti day-care, isu nga ikagkagumaanda nga ipaay ti atension ken panangipateg no agkaduada. Manmano met ti pamuspusan ti adu a mangmangged nga agsolsolo a nagannak iti daytoy a kasasaad, ngem makaaramidda kadagiti naisangsangayan a panangikagumaan a mangpadakkel iti annakda​—nga addanto dagiti nagsayaat a resulta.

Makaparagsak ken makapagagar ti panangpadakkel iti anak. Nupay kasta, narigat ken makabannog dayta a trabaho. Kasano nga agballigika?

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

Dagiti Naulimek a Maladaga

Sigun iti sumagmamano a doktor idiay Japan, umad-adu dagiti maladaga a saan a pulos nga agsangit wenno umisem. Ti pediatrician wenno doktor dagiti ubbing a ni Satoshi Yanagisawa inawaganna dagitoy a naulimek a maladaga. Apay a saanen nga agsangit wenno umisem dagiti maladaga? Patien ti sumagmamano a doktor a rumsua daytoy a kasasaad gapu ta dagiti maladaga ket saan nga ub-ubbaen ti nagannakda. Maawagan daytoy iti inkapilitan a kinaawan gaway. Sigun iti maysa a teoria, no kanayon a di maikankano wenno di umiso ti pannakaawat iti kasapulan a komunikasion, saanton a padasen dagiti maladaga ti makikomunikar.

No di maipaayan ti maladaga iti umiso a pakatignayan iti maitutop a tiempo, mabalin a saan a tumanor ti paset ti utekna a mangtarus iti rikna ti sabsabali, kuna ni Dr. Bruce Perry, a pangulo iti sikiatria idiay Texas Children’s Hospital. Kadagiti nakaro a kaso iti di panangikankano ti rikna, mabalin a din tumanor ti kinamannakipagrikna. Patien ni Dr. Perry nga iti sumagmamano a kasasaad, mabalin a mainaig ti panagdroga ken kinaranggas dagiti agtutubo iti kasta a pannakabaybay-ada idi maladagada pay.

[Ladawan iti panid 7]

Bumilbileg ti singgalut ti agina bayat ti panagsaritada