Panangandur iti Mood Disorder

GAGANGAY unayen dagiti mood disorder. Kas pagarigan, napattapatta a nasurok a 330 a milion iti intero a lubong ti addaan iti nakaro a depression. Madlaw daytoy a sakit babaen ti nakaro a kinaliday ken kinaawan interes kadagiti inaldaw nga aktibidad. Napattapatta a 20 pay a tawen manipud ita, ti depression ket maibilangton a gagangay a sakit a sumegunda iti sakit ti puso. Di ngarud pakasdaawan a kuna ti dadduma a kadagiti sakit ti isip, daytoy a kita ti kadawyan unay a kas iti panateng.

Kadagiti nabiit pay a tawen, ad-adda nga inasikaso dagiti tattao ti bipolar disorder. Dagiti sintoma daytoy a sakit ti pakairamanan ti agsinnublat a depression ken napalalo a kinaganaygay. “Bayat nga agsagsagabaka iti depression,” kuna ti libro a nabiit pay nga impablaak ti American Medical Association, “mabalin a sangkapanunotmo ti agpakamatay. Bayat ti napalalo a kinaganaygaymo, mabalin a dika makadesision iti naimbag ket dimo maamiris a makadangran dagiti ar-aramidem.”

Mabalin a 2 a porsiento kadagiti taga Estados Unidos ti addaan iti bipolar disorder. Kaipapananna a minilion ti agsagsagaba iti dayta laeng a pagilian. Ngem dagiti bilang dina mailadawan ti pannakaburibor a mapaspasaran dagidiay mangan-andur iti mood disorder.

Depression​—Nakaro a Kinaliday

Ammo ti kaaduan kadatayo no ania ti rikna ti kellaat a panagliday. Inton agangay​—nalabit iti sumagmamano la nga oras wenno aldaw​—mailiwliwag dayta a rikna. Ngem nakarkaro nga amang ti clinical depression. Kasano? “Datayo a saan a malidliday ammotayo a mailiwliwag met laeng ti agbaliwbaliw a riknatayo,” kuna ni Dr. Mitch Golant, “ngem ti addaan depression mapasaranna ti agsinnublat a panagliday ken napalalo a kinaganaygay, agbaliwbaliw ti riknana a kas man la nakalugan iti awanan preno a tren a dina ammo no kasano wenno kaano​—ken​—no mabalin pay a makadissaag iti dayta.”

Mabalin nga adu a kita ti clinical depression. Kas pagarigan, dadduma a tattao ti addaan iti sakit a maawagan iti seasonal affective disorder (SAD), a mapasamak laeng bayat ti partikular a paset ti tawen​—kadawyan nga iti tiempo ti lam-ek. “Sigun kadagiti addaan iti SAD, kumaro ti depression-da no agnaedda iti amianan unay ken no nalulem,” kuna ti libro nga impablaak ti People’s Medical Society. “Nupay nainaig ti SAD iti nalulem nga al-aldaw ti lam-ek, no dadduma mainaig dayta kadagiti nasipnget a pagtrabahuan, nakuyem unay a paniempo ken nakudrep a panagkita.”

 Ania ti pakaigapuan ti clinical depression? Saan a nalawag ti gapuna. Nupay iti dadduma a kasasaad kasla mainaig iti gene, kaaduanna, nalawag nga adda napateg a maaramidan dagiti kapadasan iti biag. Napaliiw met a mamindua ti kaadu ti babbai a maapektaran ngem kadagiti lallaki. * Ngem daytoy dina kayat a sawen a saan a maapektaran dagiti lallaki. Imbes ketdi, napattapatta a 5 agingga iti 12 a porsiento a lallaki ti maaddaan iti clinical depression iti dadduma a paset ti biagda.

No rumsua daytoy a kita ti depression iti maysa a tao, maapektaran ti dandani amin a paset ti panagbiagna. Kuna ti maysa nga agsagsagaba nga agnagan iti Sheila: “Maapektaran ti intero a kinataom, in-inut a pakapuyenna ti kompiansam, panagtalekmo iti bagim,  panagpanunotmo ken ti panagdesisionmo ket no nakaron, kumarkaro pay isu a masubok no makaandurka.”

No dadduma, mabang-aran unay dagiti agsagsagaba no estoriaenda ti rikriknada iti mannakipagrikna nga umimdeng. (Job 10:1) Nupay kasta, masapul a bigbigem a no ti di kinabalanse dagiti kemikal ti bagi ti pakaigapuan ti depression, saan a basta maikkat dayta babaen laeng iti positibo a panangmatmat. Iti kasta a kasasaad, talaga a saan a makontrol ti agsagsagaba ti kinalidayna no dumuko daytoy a sakit. Kasta met, mabalin a ti kasasaad ti mangburibor iti agsagsagaba ken uray kadagiti miembro ti pamilia ken gagayyemna.

Amirisem ni Paula, * a maysa a Kristiano a nangandur iti makapakapuy unay a nakaro a panagliday sakbay a nadayagnos ti depression-na. “No dadduma kalpasan dagiti Nakristianuan a gimong,” kunana, “agdardarasak a mapan iti kotsek ket agsangitak nga awan met ti gapgapuna. Basta nakaro ti liday ken ladingitko. Nupay makitak nga adu ti gagayyemko a mangipatpateg kaniak, diak mabigbig dayta.”

Kasta met laeng ti napasamak ken ni Ellen, a masapul a maospital gapu iti depression-na. Kastoy ti kinunana: “Adda asawak, dua a babbarok, ken dua a napipintas a manugang. Ammok nga aminda ay-ayatendak unay.” Nainkalintegan laeng a mabigbig koma ni Ellen a nasayaat ti biagna ken ipatpateg ti pamiliana. Ngem no sarsarangtenna ti depression, dagiti dakes a kapanunotan​—nupay di nainkalintegan​—ti manglapunos unay kenkuana.

Di met koma liplipatan a dakkel ti epekto ti depression ti maysa a tao iti dadduma a miembro ti pamiliana. “No malmaldaang ti ay-ayatem,” kuna ni Dr. Golant, “mabalin a kanayon a madanaganka, a pulos a dimo ammo no kaano nga umimbag ti ay-ayatem wenno no kaano a dumuko manen ti sakitna. Maldaangka unay​—maladingitan ken makapungtotka pay ketdi​—ta mabalin nga agnanayonen a saan a normal ti kasasaad ti biagyo.”

Masansan a madlaw dagiti annak ti depression ti ama wenno ina. “Ti anak ti malmaldaang nga ina kanayon a madlawna ti agbaliwbaliw a rikna ni nanangna. Siaannad a palpaliiwenna ti tunggal panagbalbaliw ti rikna ni nanangna,” kuna ni Dr. Golant. Kuna ni Dr. Carol Watkins a dagiti annak ti malmaldaang nga ina wenno ama “ad-adda a di nasayaat ti kababalinda, marigatanda nga agadal ken makilangen iti kakaduada. Dakdakkel ti posibilidad a maldaangda.”

Bipolar Disorder​—Agbaliwbaliw

Talaga a nakarigrigat a sakit ti clinical depression. Ngem no mainayon pay ti napalalo a kinaganaygay, agbalin dayta a bipolar disorder. * “Ti laeng saan nga agbalbaliw iti bipolar disorder ket ti kanayon a panagbaliwbaliwna,” kuna ti agsagsagaba nga agnagan iti Lucia. Bayat ti napalalo a kinaganaygayda, kuna ti The Harvard Mental Health Letter, dagiti addaan iti bipolar disorder ket “agbalinda a mannakibiang ken naturay, sa mabalin a ti napalalo a kinaganaygayda ti kellaat nga agbalin a pannakarurod wenno panagpungtot.”

Malagip ni Lenore ti kapadasanna idi napalalo ti kinaganaygayna. “Nakagangganaygayak,” kunana. “Adu ti mangibaga a maysaak a superwoman. Kuna dagiti tattao, ‘Kaslaak koma kenka.’ Masansan a mariknak a napigsaak, a kasla maaramidko ti amin a banag. Kanayonak nga agehersisio. Aramidek dagiti inaldaw a trabahok uray no dua wenno tallo la nga oras ti turogko iti maysa a rabii. Ngem mariingak a nakagangganaygay latta.”

Ngem inton agangay, mangrugin nga agleddaang ni Lenore. “Iti kangitingitan ti kinaganaygayko,” kunana, “mariknak a mariribukanak, a  kas iti makina a di maiddep. Pagammuan ta ti nasayaat a riknak ket agbalin nga agresibo ken naranggas. Pagsasaoak ti maysa a miembro ti pamiliak nga awan ti gapgapuna. Makapungtotak, marurod, ket pulos a diak mapengdan. Kalpasan daytoy nakaam-amak a rikna, kellaat a mapaksuyanak, makasangit, ken maldaang unay. Mariknak nga awan serserbik ken dakesak. Iti sabali a bangir, mabalin nga agbalinak manen a naragsak, a kasla awan a pulos ti napasamak.”

Mariro dagiti miembro ti pamilia gapu iti agbaliwbaliw a kababalin a patauden ti bipolar disorder. Kuna ni Mary, a ti lakayna ket addaan sakit a bipolar disorder: “Makariro ti pannakakitak ken lakayko a naragsak ken mannanao sa pagammuan ta kellaat nga agladingit ken agputputong. Talaga a marigatankami a mangakseptar iti kinapudno a saanna a makontrol daytoy a kasasaadna.”

Ti pagdaksanna, ti bipolar disorder ket masansan a makariro ken makapadanag nangruna iti agsagsagaba. Kinuna ti addaan iti bipolar disorder nga agnagan iti Gloria: “Apalak dagiti tattao a natimbeng ken natalged ti panagbiagda. Dagiti addaan iti bipolar disorder manmano a normal ti riknada ta manmano a mapasaranmi daytoy.”

Ania ti makagapu iti bipolar disorder? Mabalin a maigapu kadagiti gene a nalabit napigpigsa ngem iti pakaigapuan ti depression. “Sigun iti dadduma a panagadal ti siensia,” kuna ti American Medical Association, “dagiti kapamilia​—nagannak, kakabsat, wenno annak​—dagiti addaan iti bipolar depression ket mamin-8 wenno mamin-18 a daras a mabalin nga addaan ken maaddaan iti kasta a sakit ngem iti asideg a kabagian dagiti nasalun-at a tattao. Maysa pay, no adda kapamiliam nga addaan iti bipolar depression nalaklaka a maapektaranka iti nakaro a depression.”

Maisupadi iti depression, kasla agpada a maapektaran dagiti lallaki ken babbai iti bipolar disorder. Masansan a mangrugi dayta iti kinabaro wenno kinabalasang, ngem nadayagnos ti bipolar disorder kadagiti tin-edyer wenno uray pay kadagiti ubbing. Nupay kasta, uray kadagiti nalaing a doktor, talaga a nakarigrigat nga anagen dagiti sintoma tapno maaddaan iti umiso a dayagnosis. “Kadagiti sakit ti isip, ti bipolar disorder ket kayarigan ti agbaliwbaliw ti kolorna a chameleon a kabagian ti banias. Agduduma dagiti agparang a sintoma iti kada pasiente, ken agduduma dagiti sintoma uray iti maymaysa a pasiente,” kuna ni Dr. Francis Mark Mondimore iti Johns Hopkins University School of Medicine. “Kellaat a sumro sa maldaang unay ti biktima sa agpukaw iti adu a tawen ngem inton sumro manen, napalalonton ti kinaganaygayna.”

Nabatad a narigat a madayagnos dagiti mood disorder ken narigat pay nga anduran. Ngem adda namnama dagiti agsagsagaba.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 6]

“Dagiti addaan iti bipolar disorder manmano a normal ti riknada ta manmano a mapasaranmi daytoy.”​—GLORIA

[Kahon/Ladawan iti panid 5]

Dagiti Sintoma iti Nakaro a Depression *

● Dandani inaldaw a malidliday iti kaaduan a paset ti aldaw, iti dandani kada aldaw, iti di kumurang a dua a lawas

● Awan interesna kadagiti aramid a kaay-ayona idi

● Nakaro a panagkuttong wenno panaglukmeg

● Nalabes a turog wenno ti kasunganina, insomnia

● Saan a normal a kinapartak wenno kinabuntog

● Pannakapaksuy nga awan ti ammo a gapuna

● Pannakarikna iti kinaawan serserbi ken/wenno di umiso a pannakakonsiensia

● Dina maipamaysa ti panunotna

● Kanayon a mapampanunotna ti agpakamatay

Dadduma kadagitoy a sintoma ti mangipamatmat met iti dysthymia​—ti di unay nakaro ngem napaut a kita ti depression

[Footnote]