Panangmatmat iti Lubong

Kinaalikuteg

Pagarupen ti dadduma a mamati iti ebolusion a ti nagadu nga agmakmakinilia a sunggo ti makaimakinilianton kadagiti kompleto nga insurat ni Shakespeare. Isu nga iti makabulan, inikkan dagiti managsukisok iti Plymouth University idiay England iti computer ti innem a sunggo. Dagiti sunggo “saanda a nakai-type iti uray maysa la koma a sao,” kuna ti The New York Times. Ti innem a sunggo idiay Paignton Zoo iti abagatan a laud ti England ti “nakai-type laeng iti lima a panid,” a letra s ti kaaduanna. Iti pungto ti dokumento, nangi-type dagiti sunggo iti sumagmamano a j, a, l, ken m. Ti keyboard met ti nagisbuan ken nagtakkianda.

 Dagiti Kulibangbang nga Agpegpeggad a Maungaw

Idi Enero 13, 2002, adda bagyo a nangapektar kadagiti saleng iti kabambantayan ti Mexico a pagnanaedan dagiti kulibangbang a monarch iti panawen ti lam-ek. Limmamiis ti paniempo, ket gapu iti nabasa ken nalamiis a paniempo, natay ti napattapatta a 500 a milion a kulibangbang a namuntuon iti inggat’ sangametro iti sakaanan dagiti kayo. “Iti maysa la nga aldaw a panagbagyona, natay ti 70 inggat’ 80 a porsiento iti amin a monarch nga agsubli koma idi primavera iti Makindaya nga Estados Unidos,” kuna ti maysa nga internasional nga edision ti The Miami Herald. Ngem ita, adda sabali pay a peggad. Nupay impasdek ti gobierno ti Monarch Butterfly Biosphere Reserve, madaddadael ti pagnanaedan dagiti kulibangbang gapu iti ilegal a panagtroso. Naapektaranen ti agarup 44 a porsiento iti dayta a nailatang a disso. Nupay nakalasat dagitoy naandur a parsua iti 4,000 a kilometro nga iyaakarda, panawen laeng ti makaibaga no maanduranda ti in-inut a pannakapukaw ti pagnanaedanda iti panawen ti lam-ek.

Dagiti Marigrigatan a Mannalon

Sigun iti maysa a damag, “adda nagdaksan ti green revolution a nangpaadu iti maapit iti kaaduan a paset ti lubong: ad-adda a pimmanglaw ti minilion kadagiti kapanglawan a mannalon iti lubong,” kuna ti magasin a New Scientist. Kasano? Sipud iti arinunos ti dekada 1950 ken nagtultuloy, immadu ti populasion ti lubong gapu kadagiti nabungbunga a kita ti trigo ken pagay a naimula tapno malapdan ti ninamnama a bisin. Ngem gapu kadagitoy nabungbunga a kita, aglablabes ti naapit isu a limmaka unay ti presioda. “Dagiti mannalon a makabael a gumatang kadagitoy a baro a kita ti mula supusopanda ti nababbaba a presio iti ad-adu nga apit, ngem nalugi dagidiay saan a makabael a gumatang,” kuna ti New Scientist. Kanayonanna, saan a maibagay dagiti baro a kita ti bukbukel kadagiti kasasaad ti Africa agsipud ta dagiti bukel a napataud ket nairanta a maimula iti Asia ken Latin America.

Agannadkayo! Agdudungsa a Tsuper

“Nagadu dagiti napaksuyan ken agdudungsa a tsuper ken nadagsen dayta a parikut iti kagimongantayo,” sigun iti maysa a panagadal a naipadamag iti Medical Journal of Australia (MJA). Sigun kadagiti managsukisok, “naammuan kadagiti panagadal a nasurok a 20% kadagiti aksidente iti kalsada ket gapu iti panagdudungsa dagiti tsuper.” Kuna ti panagadal a naipadamag iti MJA: “Ti gagangay nga aksidente gapu iti panagdungsa ket pakairamanan ti agsolsolo a tsuper a napartak nga agpataray no rabii wenno iti ala una agingga iti alas dos ti malem nga ‘oras ti panagridep.’ Kas iti dadduma a makagapu iti MVA [motor vehicle accidents, wenno aksidente kadagiti lugan], kaaduan nga aksidente ket mapasamak kadagiti lallaki nga awan pay 30 ti tawenda.” Dagiti tattao nga addaan gagangay a depekto iti pannaturog a maawagan iti obstructive sleep apnea (OSA) ket agpegpeggad a makaridep bayat nga agmanmanehoda. Sigun iti pagiwarnak, apektaran ti OSA ti “agarup 25% kadagiti lallaki nga agtawen iti agarup 40 agingga iti 60.” Mabalin a di madmadlaw dagiti addaan iti OSA nga agdudungsadan nga agmanmaneho.

Dagiti Marunrunaw a Glacier

No nakiddit ti danum kadagiti pagurnongan iti sadinoman a paset ti Punjab, India gapu ta naladaw ti tudo, dandani doble ti immadalman ti danum iti Bhakra Dam iti Sutlej River ngem itay napan a tawen. Apay? Lumasat ngamin ti kangrunaan a waig nga agayus iti Sutlej iti lugar nga addaan iti 89 a glacier wenno nagdadakkel a yelo, kuna ti magasin a Down to Earth. “Gapu iti naladaw a tudo, narunaw dagiti glacier. Gapu ta awan ulep, naapektaran dagiti glacier iti nabarbara a silnag ti init. Daytoy, agraman ti nakabarbara a temperatura ti makagapu iti napartak a pannakarunawda,” inlawlawag ti espesialista iti glacier a ni Syed Iqbal Hasnain iti Jawaharlal Nehru University. Patien dagiti eksperto a ti pannakarunaw ti mabalin a mangpaapaw kadagiti dan-aw a patauden dagiti narunaw a glacier. Kanayonanna, ti ibabassit dagiti glacier ti mangipasimudaag a kumiddit ti masakbayan a suplay ti danum, isu a dakes ti epekto dayta iti panangpataud iti enerhia ken iti agrikultura.

Kayatda ti Pumintas

Iti estado ti New South Wales idiay Australia “iti kada tawen, 2850 dagiti kabbaro a madayagnos nga addaan kanser ti kudil, ket 340 ti matay gapu iti dayta,” kuna ti The Sydney Morning Herald. Impalgak ti panagadal ti Victorian Cancer Council nga iti panagregget ti kakapat iti populasion ti Australia a pumintasda babaen ti panagkainaranda​—immadu iti 10 a porsiento dagiti nagkanser ti kudilda iti tallo a tawen. Kinuna pay ti periodiko: “Makapadanag ta natakuatan dagiti managsukisok a nasurok nga 60 a porsiento kadagiti tin-edyer ti nangigagara a nagkainaran, kakatlo ti nangibaga a nasalsalun-at ti panagriknada idi inaramidda dayta.” Immadu iti 18 a porsiento itay napan a tawen dagiti nailako kadagiti supermarket a losion a mangpakayumanggi, idinto ta bassit laeng dagiti gimmatang iti losion a pangsalaknib iti kudil no mainitanka. Kinuna ni Dr. Robin Marks iti Australasian College of Dermatology a patien ti dadduma a tattao a saan a napeggad ti in-inut a panangpakayumanggi iti kudil. Nupay kasta, “kuna dagiti eksperto iti kudil a saan nga umiso ti pagarup a natalged ti agkainaran, agraman ti in-inut a panagpakayumanggi iti kudil,” kuna ti periodiko. Mamakdaar ni Dr. Marks: “Ti panagbalin a kayumanggi ket kayarigan ti kalio​—daytat’ pakakitaan nga adda depekto ti kudilmo.”

Agpegpeggad ti Lenguahe a Hapones

Nakaad-adu ti maus-usar a ganggannaet a sasao idiay Japan isu a mariro a nangnangruna dagiti natataengan a Hapones maipapan iti nakayanakanda a lenguahe, sigun iti The Japan Times. Dagiti ganggannaet a termino, a kaaduan ket Ingles a sasao, ti mangbukel itan iti 10 a porsiento kadagiti sasao iti dadduma a diksionario. “Ti [Hapones] ket saan unayen a maawatan,” insennaay ti maysa a baket nga agtawen iti 60. “No dadduma, kasla kasapulak ti mangipatarus tapno maawatak ti mismo a lenguahek.” Dagiti agtutubo, politiko, ti media, ken dagiti tattao iti isport, uso, ken industria ti adelantado a teknolohia ti sigagagar a mangusar kadagiti ganggannaet a sasao, a “mangiparikna kadagiti tattao a sumursurotda iti uso.” Nupay kasta, dagitoy baro a sasao ket naisurat iti katakana, karakter a nangnangruna a naireserba kadagiti ganggannaet a sasao. Dayta ti gapu a dagitoy a termino ket “agtalinaed a ‘ganggannaet,’ iti napaut a tiempo,” kuna ti periodiko. Sigun iti The New York Times, dadduma a Hapones ti “makaunget iti kapanunotan a mabalinen ti mangbukel kadagiti intero a kompleto a grupo ti sasao iti kontemporario a Hapones nga agusar laeng iti sasao a nagtaud kadagiti Makinlaud a pagilian, malaksid iti pasaray a verbo wenno partikula ti lenguahe a Hapones.” Ti maysa nga epektona iti kagimongan ket ad-addan a saan nga agkikinnaawatan ti dadduma a sangakabbalayan.