Taginayonem ti Natimbeng a Panangmatmatmo Kadagiti Taraken

KAS naibagan, naiparebbeng iti tao ti panangaywan iti daga ken amin nga animal nga adda iti dayta. Kuna ti Biblia: “Isuamin inkabilmo iti baba dagiti sakana: babassit nga animal ken kapon a bakbaka, isuda amin, ken kasta met dagiti animal iti nawayang a tay-ak, dagiti tumatayab ti langit ken ti ikan ti baybay.”​—Salmo 8:6-8; 115:16.

Napateg no kasano nga ibanag dagiti tattao ti rebbengenda kadagiti animal. Kuna ti Sao ti Dios: “Daydiay nalinteg ipategna ti kararua ti naamo nga animalna.” (Proverbio 12:10) Kinapudnona, maulit-ulit nga ipaganetget dagiti linteg ti Israel a masapul a silalagiptayo iti kasapulan dagiti animal. (Deuteronomio 22:4, 10; 25:4) Iti panangibanag ti tattao iti rebbengenda, masansan a tinarakenda dagiti naamo nga animal sa pinaamo ken tinarakenda pay ketdi dagiti atap.​—Genesis 1:24.

Ngem laglagipem nga ipaganetget ti Biblia ti naggiddiatan dagiti tattao ken animal. Saan a dagiti animal no di ket ti tattao ti naaramid ‘iti ladawan ken langa ti Dios.’ (Genesis 1:26) Nupay naparsua dagiti animal nga agpatingga ti biagda, adda namnama ti tattao nga agbiag nga agnanayon ditoy daga. (Genesis 3:22, 23; Salmo 37:29) Imbaga ni Jesu-Kristo a tapno sagrapentayo ti “biag nga agnanayon,” masapul a maaddaantayo ti pammati ken pannakaammo iti Dios​—bambanag a di maaramid dagiti animal. (Juan 3:36; 17:3) Kasta met nga ipadis ti Biblia dagidiay di maikari iti panagungar kadagiti ‘awanan nakemda nga animal a nainkasigudan a nayanak tapno matiliw ken madadael.’​—2 Pedro 2:9-12.

Naparsua a Pagimbagan ti Tao

Dagiti animal ket pinarsua ti Dios a pagimbagan dagiti tattao. Matulongan ida dagiti animal kadagiti trabahoda ken agbalinda a kadua wenno tarakenda. Itan-ok met dagitoy ti ayat ken kinasirib ti Dios. Sigurado a makaparagsak ti mangpaliiw iti kinapintas dagiti animal ken maammuan ti ad-adu pay maipapan iti Namarsua no adalen ti nakaskasdaaw a nainkasigudan a kinasiribda. (Salmo 104:24; Proverbio 30:24-28; Roma 1:20) Ti maysa laengen kadagiti adu a pagarigan ti kasta a kinasirib ket makita iti lubong dagiti insekto. Talaga a nakaskasdaaw ti pannakikomunikar dagiti uyokan iti maysa ken maysa ken ti panangsurotda iti dalan nga agturong iti pagtaudan ti taraon malaksid pay iti panagaramidda iti nakarikrikut ti diseniona a rara.

 Mabalin nga adda maipaay dagiti animal kadagiti tattao ta agserbi dagitoy a taraonda. Idi damo, natnateng laeng ti impaay ti Dios a taraon ti tao. Ngem nasurok a 1,600 a tawen kalpasan ti Layus idi kaaldawan ni Noe, kinuna ti Dios: “Tunggal aggargaraw nga animal a sibibiag mabalin nga agserbi kas taraon maipaay kadakayo. Kas kadagiti berde a mula, itedko amin dayta kadakayo.” (Genesis 1:29; 9:3) No kasta, impalubos ti Dios a pagtaraon ti tattao dagiti animal. Nalawag a pagimbagan ti tao daytoy a panangipalubos, nupay ti karne ket saan nga inraman ti Dios a kanen ti tao idi damo.

Dagiti Parikut Kadagiti Taraken Itatta

Agparang nga iti intero a historia, nalawag a manmano nga adda taraken iti pagtaengan, ket nagtultuloy a kastoy ti kasasaad iti kaaduan a paset ti lubong. Ngem iti nabiit pay, bayat nga immakar ti tattao kadagiti siudad ken bimmaknangda, gagangayen ti maaddaan iti taraken iti balay. Daytoy ti nangpataud iti parikut kadagiti narang-ay a pagilian.

Kadagiti napattapatta a 500 a milion a taraken, adda idiay Estados Unidos ti nakaad-adu nga 40 a porsiento. Adda agarup 59 a milion a taraken nga aso ken 75 a milion a taraken a pusa sadiay. Ngem idiay London ken Paris, tunggal maysa ket addaan iti ad-adu pay a taraken iti kada sangakabbalayan ngem iti siudad ti New York!

Idiay Paris sumagmamano a tawen ti napalabasen, agarup 70 a nakamotorsiklo a maawagan iti caninette ti mangdalus iti bangketa kadagiti ibleng ti aso. Napattapatta nga agibleng ti agarup 250,000 nga aso idiay Paris iti 25 a tonelada iti inaldaw, a kurang a kagudua kadagitoy ti piduten dagiti caninette. Ginasut a tattao ti naipadamag a nadangran ken nayospital kalpasan a naikaglisda iti ibleng ti aso.

Parikut met ti kinaarimbangaw. Maanusan ti dadduma a makinkua kadagiti aso ti kababalin ti tarakenda a dida maanusan kadagiti tattao. Sigun iti The Pet Care Forum, “dagiti makinkua kadagiti aso a managtaul kasla mairuamda iti arimbangaw.” Dadduma, kas pagarigan, baybay-anda latta ti asoda nga agtaul, uray no saanen a mangngeg ti napateg a saritaan gapu iti kapigsa ti taul.

Iti kasumbangirna, mabalin a natalna ken kontento ti aso no adda sadiay ti amona ngem makapasuron iti sangakaarrubaan no awan sadiay ti amona. Aminentayo a pagay-ayat ti makinkukua dagiti tarakenda agpapan pay kadagita a pakapilawan, ngem mabalin a marurod ti kaarruba nga agtartrabaho iti rabii wenno ti ina iti bangir a balay a mangpatpaturog iti anakna. Maysa pay, mabalin nga agdadael, nauyong, ken agresibo pay ketdi dagiti masikoran nga animal.

Maysa a parikut ti napartak nga iyaadu dagiti taraken nangruna kadagiti siudad. Napattapatta a 17 a milion nga aso ken 30 a milion a pusa ti maipasngay idiay Estados Unidos iti kada tawen. Minilion kadagitoy ti agtungpal kadagiti pagtaraknan ti animal, nga iti dayta la a pagilian iti kada tawen, napattapatta nga uppat a milion agingga iti innem a milion ti mapapatay gapu iti asi.

Apay a nagadu nga animal ti maipan kadagiti pagtaraknan? Agsipud ta masansan nga apagbiit laeng ti panagayat kadagiti animal. Ti  nakaay-ayat nga oken wenno napintas a kuting ket agbalinton a dakkel nga animal a masapul nga aywanan. Ngem awan ti tiempo ti sangakabbalayan a makiay-ayam wenno mangsanay iti taraken. Kuna ti autor ken eksperto kadagiti animal a ni Dr. Jonica Newby: “Maisupadi iti kadawyan a pammati, kanayon nga ipakita dagiti panagadal iti intero a lubong a kagudua kadagiti aso a maipan kadagiti pagtaraknan ti di nabaybay-an, no di ket impan dagiti makinkukua a saan a makaanus iti panagtaul, panagdadael, wenno kinaalikuteg dagiti tarakenda.”

Kastoy ti impormasion nga impaay ti maysa a web site maipapan iti sobra a kaadu dagiti taraken: “Dagiti sibibiag a parsua nagbalindan a maibelleng a banag. Maubba no bassit ken napintasda pay sa mabaybay-an no naumaandan. Madadael ti kulturatayo gapu iti kasta a nasaknap a di panangipateg iti biag ti animal.”

Dagiti Napateg a Banag nga Usigen

Nangnangruna a masapul a maamiris a naimbag ti panagtaraken, nangruna iti siudad. Dagiti aktibo a taraken masapulda ti inaldaw nga ehersisio tapno nasalun-atda. Kinuna ti “National People and Pets Survey” idiay Australia: “Ti pannagna ken panagehersisio ket agpada a kasapulan ti bagi ken mangpasaririt iti aso. Dagiti aso a saan unay a maehersisio agbalinda a narigat nga aywanan.” Nupay kasta, adu a makinkukua ti nabannog unayen iti agmalem a trabahoda isu a didan maipasiar ti asoda tapno mausar ti naurnong a pigsada.

Isu a dagiti mayat nga agtaraken rumbeng nga imtuodenda iti bagida: ‘Maaywanak aya a naimbag ti tarakenko nga animal? Masansanto ngata a mabaybay-ak ti tarakenko gapu iti estilo ti panagbiagko? Maipasiarko aya wenno makaay-ayam ti tarakenko? No kasapulan ti asok ti pannakasanay, sisasaganaak  kadi a mangsanay wenno mangipan iti pagsanayan kadagiti taraken? Ti kadi panagtaraken ibusenna ti panawenko nga agpaay kadagiti napatpateg a banag?’

Maysa pay nga amirisen ket mabalin nga adu ti magasto iti panagtaraken. Natakuatan ti maysa a surbey kadagiti agtartaraken a ti promedio a tinawen a gasto iti beterinario para iti panagtaraken iti aso idiay Estados Unidos ket $196, ken $104 para iti panagtaraken iti pusa. Siempre, dayta dina iraman ti nasken a taraon ken dagiti inaldaw a kasapulan. Kasta met nga iti dadduma a komunidad, adda bayad ti panagparehistro.

Narigat ti Maaddaan iti Natimbeng a Panangmatmat

Maay-ayo la ketdi ti Namarsua kadatayo no maragsakantayo kadagiti parsuana nga animal ken ipategtayo dagitoy. Umanamongka kadi a di umiso a maranggasan dagiti animal? Ngem kas paglinglingayan, gagangayen a palubosan ti tattao dagiti animal, kas kadagiti baka, aso, ken manok, a siraranggas a maabuso ken mapapatay kadagiti rinnanget a kas iti toreo ken pallot. Nakalkaldaang ta saan a kanayon a naasi a kas iti panggep ti Dios ti panangtrato dagiti tattao kadagiti animal.

Iti kasumbangirna, ad-adda a maseknan ti tattao kadagiti taraken ngem iti napatpateg a bambanag. Kinapudnona, no di rasonable ti panangipateg iti animal, mabalin a kasla napatpategen ti biag dagiti taraken ngem iti biag ti tattao. Kas pagarigan, bayat ti uram iti maysa nga ospital dagiti animal, idi nagtitipon dagiti makintaraken iti ruar, dadduma ti naipadamag a “nangikagumaan a lumasat iti lapped a kawar, sada agik-ikkis a kayatdan ti matay a kadua dagiti ipatpategda a taraken.”

Siempre, nakalkaldaang ken nakaladladingit a makita ti ipapatay ti ipatpateg a taraken. Ngem uray iti kasta a kasasaad, masapul ti kinatimbeng. Kas naibagan, saan a naparsua dagiti animal a kaladladawan ti Dios, ken saanda met a nairanta nga agbiag nga agnanayon a kas kadagiti tao. Maipapan iti pamay-an ti panangaramid ti Dios kadagiti tao, kuna ti Biblia: “Isu insaadna ti kinaagnanayon idiay pusoda.” Ngem saan a naibaga daytoy kadagiti animal.​—Eclesiastes 3:11, Ti Biblia nga impablaak ti Philippine Bible Society.

No kasta, saan nga ibaga ti Biblia a dakes ti mangpatay kadagiti animal. Kinapudnona, gagangayen a pagtaraon dayta ti minilion a tao. Ngem ti ngay panangpatay iti taraken​—kas pagarigan ti agsakit ken agsagsagaba? Anian a nagsaem ken nagrigat a desision dayta! Ngem mabalin a kunaen ti managayat iti taraken a nasaysayaat laengen ti apagbiit ken di nasakit a panangpatay iti nasungdo a kadua nga animal ngem ti nangina a panangagas a mangpapaut laeng iti panagsagabana​—ken mangibus pay iti kuarta ti pamilia.

Ay-ayaten ti Dios ti tattao a parsuana; saan aya a rumbeng nga ipakitatayo ti konsiderasion ken panangipateg kadagiti animal nga intalekna nga aywanantayo? Dagidiay addaan iti kasta nga ayat masansan a mayadanida iti nakaskasdaaw a namnama a panangtagiragsak kadagiti animal kas iti orihinal a pinanggep ti Namarsua kadatayo. Ti pangserra nga artikulo iti daytoy a serye ti mangsukimat iti daytoy a paset ti suheto maipapan kadagiti taraken.

[Ladawan iti panid 7]

Apay a minilion a taraken nga adda kadagiti pagtaraknan ti mapapatay iti kada tawen?

[Credit Line]

© Hulton-Deutsch Collection/CORBIS

[Dagiti Ladawan iti panid 8, 9]

Nangnangruna kadagiti agnanaed iti siudad, mabalin nga ad-adu nga amang ti masapul ti panagtaraken ngem ti ammo ti adu

[Ladawan iti panid 9]

Maay-ayo ti Namarsua kadatayo no naasi ti panangtratotayo kadagiti animal