Amate​—Ti Papiro iti Mexico

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY MEXICO

NAGADU ken nakaay-ayat ti pakasaritaan dagiti Mexicano. Maysa kadagiti napateg a gameng a nainaig iti kultura idi un-unana ket dagiti “testimonia”​—dagiti manuskrito wenno codex nga addaan kadagiti ladawan. Babaen kadagitoy a codex, mabalintay nga ammuen ti adu nga impormasion​—ti historia, siensia, relihion, ken kronolohia​—ken ti inaldaw a biag dagiti narang-ay a sibilisasion iti Mesoamerica, agraman dagiti Aztec ken Maya. Insurat dagiti naglalaing a tlacuilos, wenno mannurat, ti historiada iti nadumaduma a material.

Nupay naaramid ti dadduma a codex kadagiti pessat ti tela, lalat ti ugsa, wenno papel a naaramid iti magey, amate ti kangrunaan a material a nausar. Nagtaud ti nagan nga amate iti sao a Nahuatl nga amatl, a papel ti kaipapananna. Magun-odan ti amate manipud iti ukis ti kayo a ficus, wenno higos, iti pamilia ti Moraceae. Sigun iti Enciclopedia de México, “narigat a mailasin ti adu a kita ti Ficus malaksid no detalyado a maeksamen ti puon, bulbulong, sabong, ken bunga.” Ti ficus ket mabalin a puraw nga amate, puraw a woodland amate, wenno kolor kape nga amate.

 Ti Pannakaaramidna

Idi rimmaut dagiti Espaniol idi maika-16 a siglo, inkagumaanda a pasardengen ti panangaramid iti amate. Apay? Sigun iti panangmatmat dagiti rimmaut, ti amate ket nainaig unay kadagiti kinondenar ti Iglesia Katolika a narelihiosuan a ritual ti tattao sakbay ti iyaay dagiti Espaniol. Iti librona a Historia de las Indias de Nueva España e Islas de la Tierra Firme (Historia ti New Spain Indies ken Terra Firma Islands) impatuldo ti praile a ni Diego Durán a dagiti katutubo “ket nagaramid iti atiddog a pakasaritaan dagiti inapoda. Adu koma nga impormasion ti magun-odantayo no saan a dinadael dagiti tattao gapu iti kinaignorante ken kinapanatikoda. Ngamin, adda met dadduma nga ignorante a mangipagarup a didiosen dagitoy isu a pinapuoranda, idinto ta historia gayam dagitoy a napateg a laglagipen.”

Nupay kasta, natungday dagiti panangikagumaan a mangpunas iti tradision ti panangaramid iti papel manipud iti amate, ket naimbag laengen ta nagtultuloy agingga iti kaaldawantayo. Iti makin-amianan a kabambantayan ti Sierra iti estado ti Puebla, agtultuloy pay laeng ti panagaramid iti papel kadagiti lugar a kas iti San Pablito, iti munisipalidad ti Pahuatlán. Iti panangdakamatna iti impormasion nga insurat ni Francisco Hernández a doktor ni Ari Philip II, kuna ti magasin nga Arqueología Mexicana (Arkeolohia dagiti Mexicano) a “pukanen laeng dagiti agar-aramid iti papel dagiti dadakkel a sanga ti kaykayo, ket ibatida dagiti saringit. Iti rabii, mayuper dagiti sanga kadagiti asideg a karayan wenno waig tapno lumukneng. Kabigatanna, maikkat ti makinruar nga ukis ti sanga ket ti laeng makin-uneg ti mabati.” Kalpasan a madalusan ti ukis, maidayday iti patad a disso sa madekdek babaen iti martilio a bato.

Kadagitoy nga aldaw, maluto dagiti linabag kadagiti dadakkel a kaldero sa maikkan dayta iti dapo ken apug tapno lumukneng ken maikkat ti sumagmamano a substansia kadagitoy. Mabalin nga agpaut iti inggat’ innem nga oras ti panagluto. Kalpasanna, mabelnasan dagiti linabag ken mayuper iti danum. Saggaysa nga ikabil dagiti artesano ti adu a linabag iti patad a kayo tapno agparang a kasla linaga. Inton agangay, babaen iti martilio a bato, dagiti linabag ket madekdek iti kalkalainganna agingga nga aglilinnaga dagitoy ken mabukel ti sangapiliego a papel. Kamaudiananna, makulpi nga agpauneg dagiti igid ti papel tapno lumagda dagiti pingirna, sa maibilag.

Adda sumagmamano a kolor ti amate. Kayumanggi ti kadawyan, ngem adda met puraw, napattopattokan iti kayumanggi ken puraw, agraman dagiti kolor a kas iti duyaw, asul, rosas, ken berde.

Ti Moderno nga Usarna

Naaramid iti amate dagiti napintas a produkto dagiti Mexicano. Nupay adda narelihiosuan a kaipapanan ti dadduma a lamina iti daytoy a papel, dadduma ti mangirepresentar iti nadumaduma ti estilona nga animal agraman dagiti piesta ken eksena a mangipasimudaag iti naragsak a biag dagiti Mexicano. Malaksid kadagiti agkakapintas a namaris a ladawan, adda met dagiti amate a naaramid a kard, bookmark, ken dadduma pay. Dagita a produkto ti kaay-ayo dagiti katutubo ken ganggannaet, a gumatang kadagitoy kas dekorasion. Saan laeng nga iti beddeng ti Mexico a simmaknap daytoy nga arte, ta mailaklako dagitoy iti nadumaduma a paset ti lubong. Naaramiden dagiti kaasping ti adu a kadaanan a codex. Anian a makapainteres unay kadagiti Espaniol ti mangpaliiw iti daytoy nga arte iti damo a gundaway! Kinapudnona, imbaga ti Dominican a monghe a nadakamat itay a ni Diego Durán a dagiti katutubo “impaisuratda ti amin ken impaipintada kadagiti libro ken atiddog a papel, nga addaan kadagiti kalkulasion ti tawtawen, bulbulan, ken al-aldaw ti pannakapasamakda. Nakaur-urnos ti pannakaisurat dagiti lintegda, ordinansa, listaan ti sensus, kdp. kadagitoy a lamina.”

Nagsayaat ketdin ta nagtultuloy ti tradision ti panangaramid iti amate agingga iti kaaldawantayo agraman ti agkakapintas nga impatawid dagiti Mexicano. Kas kadagiti tlacuilos, wenno mannurat, idi un-unana, tagtagiragsaken ita dagiti kadawyan nga artesano ti nakaskasdaaw nga amate, a mabalin a maawagan a papiro ti Mexico.

[Ladawan iti panid 26]

Panangdekdek kadagiti linabag