Panagbiag iti Nangato a Lugar

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BOLIVIA

PANNAKAIPUTONG, napipintas a buya, ken dagiti gundaway a mangtagiragsak iti pannagna, panagsang-at, ken panag-ski ti mabalin a pakaallukoyan ti adu a bakasionista kadagiti kabambantayan. Maysa pay, minilion a tattao ti permanenten nga agnanaed kadagiti tanap ken patad a bantay a nangatngato pay ngem kadagiti lugar a pakabuklan dagiti ulep. Ngem ti panagnaed iti kasta a kangato ket mabalin nga adda karkarna nga epektona iti salun-at dagiti tattao wenno kadagiti luganda ken mabalin nga apektaranna pay ti panaglutoda. Ania ti pakaigapuan dagitoy a parikut, ken kasano a mataming dagitoy? Kangrunaanna, talaga aya nga adu a tattao ti agnanaed iti nangato a kabambantayan?

Rimmang-ayen ti ekonomia ti adu a nangangato a lugar. Adu a tattao iti siudad ti Mexico ti agnanaed iti luglugar a 2,000 a metro a nangatngato ngem iti patar ti baybay. Ti Denver, Colorado, E.U.A.; Nairobi, Kenya; ken Johannesburg,  South Africa ket adda iti kangato a nasurok a 1,500 a metro. Adu a tattao iti Himalaya ti agnanaed iti luglugar a nangatngato pay ngem iti 3,000 a metro. Iti Andes, sumagmamano a siudad ti nangatngato pay ngem iti 3,300 a metro iti patar ti baybay, ket agtartrabaho dagiti tattao kadagiti pagminasan sadiay nga 6,000 a metro ti kangatoda wenno nasursurok pay. Gapu ta nagadu ti agnanaed kadagiti nangangato a lugar, makapainteres nga adalen no kasano a makibagay ti bagi iti panagbiag sadiay. Dagiti naammuanen ti mabalin a mangpauneg iti panangapresiarmo iti nakaskasdaaw a pannakadisenio ti bagim.

Dagiti Manamnama

Gagangayen ti narikna ni Doug idi simmangpet iti nangato a lugar ti Andes. Kunana: “Idi bitbitbitek dagiti maletami idiay eropuerto, kellaat a naulawak ket dandani natalimudawak. Nupay apagbiit la dayta, iti umuna a dua a lawas, nagsakit ti ulok ken diak makaturog. Kellaat a mariingak a kasla saanak a makaanges. Iti las-ud ti dua a bulan, diak makapangpangan, nalakaak a mabannog, ken kayatko ti maturog iti napaut.” Kuna met ni Katty: “Impagarupko idi a kapanunotan laeng ti tattao dagiti parikut maipapan iti panagnaed iti nangato a lugar. Ita ammokon a saan gayam.”

Mabalin a maamakka no di nasayaat ti pannaturogmo a kas iti napadasan ni Doug. Gagangay dayta kadagiti kasangsangpet iti nangato a lugar. Sagpaminsan, bayat a matmaturogka, mabalin a talaga a sumardengka nga aganges iti sumagmamano a segundo. No dadduma, kellaat a mariingka nga umanangsab.

Awan a pulos ti parikut ti dadduma a tattao no dumtengda iti nangato a lugar. Di nasayaat ti marikna ti adu a tattao no addada iti lugar a 2,000 a metro ti kangatona, a kas met iti agarup kagudua kadagiti kabarbaro a makagteng iti kangato a 3,000 a metro. Makapainteres ta masansan a kasta met laeng a parikut ti mapasaran dagiti katutubo nga agnanaed kadagiti nangato a lugar nga agawid kalpasan ti makalawas wenno dua a lawas a panagnaedda iti tanap. Apay?

No Apay a ti Nangato a Lugar Apektaranna ti Bagim

Kaaduan a parikut ket maigapu iti kurang nga oksihena. Agsipud ta bumasbassit ti oksihena ti angin no nangatngato ti lugar, iti kangato a 2,000 a metro iti ngatuen ti patar ti baybay, bumassit iti agarup 20 a porsiento ti kaadu ti oksihena a linaon ti angin. Iti kangato nga 4,000 a metro, 40 a porsiento a basbassit nga oksihena ti linaon ti angin. Maapektaran ti kaaduan a paset ti bagim no kurang ti oksihena. Basbassit ti maaramidan dagiti maselmo, basbassit ti maanduran ti sistema nerbiom, ken basbassit met a taba ti awaten ti sistema ti pagtunawmo. Gagangay a no kasapulan ti bagim ti ad-adu nga oksihena, automatiko a naparpartak ti panagangesmo tapno magun-odam ti kasapulan nga oksihena. Isu nga apay a saan a kasta ti mapasamak no addaka iti nangato a lugar?

Ti panangkontrol ti bagim iti panagangesmo ket nakaskasdaaw a banag a ditay naan-anay a maawatan. Ngem no mabannogka, saan laeng a naparpartak ti panagangesmo gapu ta kurang ti oksihena. Imbes ketdi, no umadu ti carbon dioxide iti daram gapu iti panagtignay dagiti maselmo, naparpartak ti panagangesmo. Agpayso a naparpartak ti panagangesmo no addaka iti nangato a disso ngem di umdas dayta a manglitup iti kanayon a kurang nga oksihena.

Apay nga agsakit ti ulom? Maysa a nagpalawag iti First World Congress of High Altitude Medicine and Physiology, a naaramid idiay La Paz, Bolivia, ti nangilawlawag nga adu a sintoma ti sakit a tumaud no addaka iti nangato a lugar gapu iti kurang nga oksihena iti angin ket resulta ti pannakaurnong ti pluido iti utek. Iti dadduma a tattao, mangparigat daytoy iti uneg ti ulo. Nalawag a gapu iti kadakkel ti bangabangada, mabalin a di mapasaran ti dadduma a tattao dagitoy nga epekto. Ngem adda mamagpeggad iti biag, nupay manmano. Ti di makontrol a masel, di nasayaat a panagkita, panagammangaw, ken pannakariribuk ti pagilasinan a mamakdaar kenka a masapul nga agpadoktorkan a dagus ken umakarka iti nababbaba a lugar.

Nainsiriban a Panagannad

Mapasamak dagiti kakaruan nga epekto ti kaaddam iti nangato a lugar iti agarup maikadua wenno maikatlo nga aldaw, isu a sumagmamano nga aldaw sakbay ken kalpasan ti isasangpetmo, nasaysayaat no bassit laeng ti kanem, nangruna no rabii. No simmangpetkan, rumbeng a manganka iti karbohidrato, kas iti inapuy, oat, ken patatas, imbes a dagiti nalanit a taraon.  Mabalin a nasayaat no surotem ti balakad nga, “Manganka iti adu iti pamigat, ngem bassit laeng ti kanem no rabii.” Saanka met nga agbannog, ta mabalin a dumuko ti sakitmo no addaka iti nangato a lugar gapu iti kurang nga oksihena iti angin. Nalabit gapu ta di ikankano dagiti ubbing daytoy a balakad, masansan nga isuda ti kangrunaan nga agsagaba.

“Agkallugongka, ken aglosionka iti addaan iti sunblock.” Nasayaat a balakad dagitoy, ta naingpis ti atmospera a mangsalaknib kenka iti napeggad a silnag ti init. Dagita a silnag mabalin a paggagatelen wenno dadaelenda pay ti matam, isu nga agusarka iti mangsalaknib nga antipara a nadisenio a mausar iti kainaran. Ti angin iti bantay a bassit ti linaonna nga oksihena pagmagaenna met dagiti luam, isu nga ad-adda nga aggagatel ti matam. Maibalakad nga uminumka iti adu a danum.

Pakdaaran dagiti doktor dagidiay nalukmeg unay nga addaan iti alta presion, sickle-cell anemia, wenno sakit ti puso wenno bara nga agpakonsultada iti doktor sakbay nga ikeddengda ti agbiahe kadagiti nangato a lugar. * No adda nakaro a panatengmo, brongkitis, wenno pulmonia, nalabit nainsiriban no itantanmo ti biahem, ta ti nangato a lugar agraman ti impeksion iti pagangsan wenno ti nakaro a panagehersisio ti mabalin a pakaigapuan ti napeggad a pannakaurnong ti pluido iti baram. Dagiti sakit iti pagangsan ti mabalin a pakaigapuan pay ti panagkurang ti oksihena kadagidiay nabayagen nga agnanaed kadagiti nangato a lugar isu nga agsakitda iti nakaro. Iti sabali a bangir, nasaysayaat ti rikna dagiti agangkit kadagiti nangatngato a lugar. Kinapudnona, impakaammo ti maysa a grupo dagiti Ruso a doktor iti First World Congress of High Altitude Medicine and Physiology nga ipanda dagiti agangkit a pasiente iti klinika nga adda iti nangato a lugar tapno maagasan dagitoy.

Panagnaed iti Nangato a Lugar

Saanka nga agbuteng nga agnaed iti nangato a lugar. Kinapudnona, nalatak ti dadduma a nangato a lugar kas iti Kabambantayan ti Caucasus gapu iti adu a katutubo a naisangsangayan ti kapaut ti biagda. Sa adu ti tattao a makaandur nga agnaed iti nakangatngato a lugar iti adu a tawen. Kuna ti maysa nga agbasbasa iti Agriingkayo! idiay Andes: “Nagnaed ken nagtrabahoak iti 13 a tawen iti pagminasan nga 6,000 a metro [19,500 a pie] ti kangatona, nga asideg iti tapaw ti maysa a bulkan. Narigat a trabaho ti panagburak kadagiti bloke ti asupre. Ngem no mumalemen, nakairuamanmi ti agay-ayam iti soccer!” Nakaskasdaaw ti abilidad ti bagitayo a makibagay kadagiti baro a kasasaad ta uray la a pagsiddaawantayo ti kinasirib ti Namarsua. Kasano a sarangten ti bagim ti kurang nga oksihena kadagiti nangato a lugar?

 Umuna, pumartak ti panagandar ti puso ken baram no addaka iti nangato a lugar. Sumaganad, bumassit ti plasma iti daram, isu a pumalet dagiti nalabaga a selula nga addaan iti oksihena. Giddato a maiturong ti ad-adu a dara iti utekmo, nga agkasapulan unay iti dara. Ket iti sumagmamano laeng nga oras, agpatauden ti patam iti ad-adu pay a nalabaga a selula, nga addaan iti ad-adu nga oksihena. Nupay adu pay a bulan ti kasapulan sakbay a mairuamka iti nangato a lugar, agbalin a normal ti panagpitik ti pusom ken panagangesmo iti sumagmamano laeng nga aldaw.

Dagiti Parikut iti Panagmaneho ken Panagluto

Ngem saan laeng a ti bagim ti makurangan iti oksihena. Kasla kumapuy met ti andar ti luganmo. Nupay ti mekaniko iti lugarmo ket baliwanna ti pannakalaok ti gasolinam ken ti oras ti pannakausar daytoy, nakapuy latta ti andar ti makinam. Ngem ania met ngay ti mapaspasamak iti kosina?

Ti sumagmamano a parikut a mabalin a pakasuronan ti agluto ket saan nga umalsa ti keyk, napukray ti tinapay, di maluto ti utong wenno balatong, ken saan a tumangken ti nalingta nga itlog. Apay a mapasamak dagitoy, ken ania ti maaramidam iti dayta?

Ad-adda a mapasamak ken nalaka a madlaw ti di nasayaat a resulta no aglutlutoka iti tinapay. No nalag-an ti angin, ad-adda nga agwaras dagiti gas a mangpaalsa iti tinapay ken keyk ngem no addaka iti patar ti baybay. Dumakkel dagiti babassit a labutab ti masa wenno itlog a mabatil, isu a napukray ti tinapay, wenno nakarkaro pay, saan nga umalsa. Ngem nalaka met ti solusionna. No mapaalsa ti keyk babaen iti nabatil nga itlog, dimo unay batilen dagitoy. Ket no agusarka iti lebadura, bassit laeng. Irekomendar ti libro a The New High Altitude Cookbook a kissayam iti 25 a porsiento ti lebadura no 600 a metro ti kangato ti ayanmo ket kissayam ti 75 a porsiento no addaka iti kangato a 2,000 a metro.

No agar-aramidka iti tinapay nga addaan iti lebadura, siputam a di umalsa iti nasursurok ngem doble. Tangay itlog ti mangpatangken kadagiti keyk, agusarka iti daddadakkel nga itlog no kayatmo nga ibagay ti putahem. Iti sabali a bangir, no adu unay ti asukar, saan nga umalsa ti keyk, isu nga agusarka iti bassit laeng nga asukar, ta pumalet met ti asukar no batilem ket nabibiit a maatianan ti danumna. Kinapudnona, ad-adu a likido ti kasapulan ti kaaduan a putahe ta nalaka a mapukaw ti kinaagneb ti taraon gapu ta bassit ti oksihena ken namaga nga angin iti bantay.

Mabaybayag a maluto ti dandani amin a taraon no adda iti nangatngato a lugar. Kas pagarigan, no 1,500 a metro ti kangato ti ayanmo, maysa pay a minuto ti kasapulam tapno maluto ti inlingtam nga itlog ken tallo pay a minuto no 3,000 a metro ti kangato ti ayanmo. Matakuatamto a napateg ti pressure cooker. Kinapudnona, saanmo a maluto ti utong, balatong, ken kardis no awan ti pressure cooker.

Isu a saanka nga agamak a mapan iti nangato a lugar. Mabalin a pasaray umanangsabka, nalabit saan nga umalsa ti sponge cake, ken nakabumbuntog ti kotsem, ngem no nasalun-atka, nalabit mapasaramto a makaparagsak dayta a kapadasan.

[Footnote]

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 12, 13]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dadduma a Siudad nga Adda iti Nangato a Lugar ken Kabambantayan iti Intero a Lubong

​—9,000 a metro

Mount Everest, Nepal ken China

8,850 a metro

​—7,500 a metro

​—6,000 a metro

Mount Kilimanjaro, Tanzania

5,895 a metro

Aucanquilcha, Chile

5,346 a metro

Mont Blanc, Francia

4,807 a metro

​—4,500 a metro

Potosí, Bolivia

4,180 a metro

Puno, Peru

3,826 a metro

Mount Fuji, Japan

3,776 a metro]

La Paz, Bolivia

3,625 a metro

​—3,000 a metro

Trongsa Dzong, Bhutan

2,398 a metro

Mexico City, Mexico

2,239 a metro

Mount Washington,

New Hampshire, Estados Unidos

1,917 a metro

Nairobi, Kenya

1,675 a metro

Denver, Colorado, Estados Unidos

1,609 a metro

​—1,500 a metro​—

​—Patar ti baybay​—

[Ladawan iti panid 10]

La Paz, Bolivia 3,625 a metro

[Ladawan iti panid 10]

Johannesburg, South Africa 1,750 a metro