Ti Nagpintas a Burren ti Ireland

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY IRELAND

SAAN nga ibilang ti amin a nagpintas dayta. Kuna ti dadduma a natikag ken nabato laeng a langalang dayta. “Awan ti umdas a danum a pakalmesan ti tao, awan ti kayo nga umdas a pakaibitayan ti tao, awan ti umdas a daga a pakaitanemanna,” kinuna ti Ingles a Teniente Heneral a ni Edmund Ludlow, kalpasan a nagpasiar sadiay idi 1651.

Ngem kaaduan a sangaili ti maay-ayo iti dayta. Dagiti naturalista, botanista, arkeologo, historiador, ken rinibu pay a regular nga um-umay ditoy ti addaan iti nadumaduma a rason tapno ibilangda dayta a “nagpintas ken makapaamanga a lugar.” Sadino ti ayan daytoy a lugar? Apay a makaay-ayo dayta iti nagadu ken nadumaduma a tattao?

“Lugar ti Batbato”

Adda dayta iti mismo a beddeng ti Europa​—iti makinlaud a kosta ti Ireland, iti nagbaetan ti agdinamag iti lubong a Cliffs of Moher iti abagatan agingga iti Galway Bay iti amianan. Maawagan dayta iti Burren. Ti nagan ket nagtaud iti sao dagiti taga Ireland a boireann, a kaipapananna ti “lugar ti batbato.”

Ad-adu ti bato iti aglawlaw. “Gapu iti karkarna nga itataud ti daga,” kuna ti maysa a libro, “makitam ti naglawa a bin-ig a patad a tisa a bato a nabal-etan kadagiti nagdadakkel a bato” iti adu a lugar. Kinapudnona, ti intero a lugar ti Burren ket nalawa nga ayan ti tisa a bato a mangsaklaw iti 1,300 a kilometro kuadrado. Kasla interamente nga awanan iti aniaman a daga ti kaaduan iti daytoy “misterioso a kaasping ti naliday a langa ti bulan.”

Kayarigan ti “Nagdakkel nga Storage Heater”

Gapu iti angin ken tudo, timmaud dagiti nagpipintas a sukog ken porma ti patad a tisa a bato wenno bloke, isu a nakapimpintas ken nagpaiduma ti Burren. Ngem saan a ti nagpaiduma a kinapintas ti Burren ti damo a nangatrakar kadagiti tattao a nagnaed ditoy rinibu a tawen ti napalabasen. Ad-adda nga interesadoda iti nagpaiduma a panangipaay ti Burren iti pagaraban dagiti baka iti intero a makatawen.

Ti naglawa a lugar nga ayan ti tisa a bato​—a nasurok a 900 a metro iti uneg dagitoy a disso​—ket agserbi a “nagdakkel nga storage heater, a mangagsep iti kinabara ti kalgaw ken in-inut a mangpabara no tiempo ti lam-ek.” No maitipon ti kalkalainganna a temperatura ti taaw, mangpataud daytoy iti nagpintas a pagtalonan agpaay kadagiti umili idi un-unana.

Dagiti Immuna a Managbangon Idiay Burren

Nakaibati dagiti napalabas a kaputotan, kas kadagiti nagkauna a mannalon, iti ebidensia ti panagnaedda iti intero a daga ti Burren. Adda pinullo a nagdadakkel a bato, wenno tanem. Ti Poulnabrone dolmen, a naaramid sakbay pay ti panawen ni Kristo ti maysa kadagiti kalatakan. Siempre, ti makitkitatayo ita ti kakaisuna a tedda ti dati a tanem​—ti laeng nagdakkel a tisa a bato nga inusar dagiti nagkauna a nangaramid iti daytoy a pakalaglagipan kadagiti mabigbigbig a minatayda. Idi damo a naaramid dayta, kuna dagiti eksperto, nagaburan ti tanem iti nabunton a batbato ken daga.

Nabayag pay sakbay a simmangpet dagiti Celt ditoy Ireland, nangibati dagiti umili ti Burren iti ebidensia iti kaaddada idi babaen kadagiti bato a  pagitaneman a maawagan kadagiti kalso a tanem gapu iti naisangsangayan a kasla kalso a sukogda. Idi 1934, iti lugar a maawagan iti Gleninsheen, adda agtutubo a lalaki a nakasarak iti impagarupna a “karkarna a banag.” Daytoy gayam ket nagpintas ti pannakaaramidna a balitok nga ukkor​—a maibilang itan a “maysa kadagiti kasayaatan a nagapuanan dagiti taga Ireland nga agpampanday iti balitok idi asidegen nga agpatingga ti Panawen ti Bronse.”

Bassit laeng ti maammuan maipapan kadagitoy nagkauna a tattao. Siasinoda aya a talaga? Ania ti patpatienda idi? Apay nga inaramidda dagiti pasdekda, kas iti makitkita a pantok ti maawagan a Turlough Hill? Daytoy aya misterioso a disso ket maysa a sarikedked iti turod idi un-unana, wenno nailatang dayta a sagrado a disso agpaay iti dadduma a naisangsangayan a narelihiosuan a ritual? Awan a talaga ti makaammo.

Idi agangay, nagibangon dagiti komunidad iti nagadu a nagkauna a pasto a nasarikedkedan iti bato wenno damili. Kadagiti simmarsaruno a tiempo, adda dagiti nangaramid iti adu a simbaan, monasterio, ken kastilio.

Ti Burren iti Uneg ti Daga

Uray iti uneg ti daga, napintas a lugar ti Burren. Immagsep ti danum kadagiti aragaag a deposito ti tisa a bato tapno mapataud ti “maysa kadagiti naisangsangayan a kueba iti Ireland.” Ti tisa a bato ket aduan iti kueba. Aktibo pay laeng ti adu kadagitoy a kueba. Kaipapananna nga addaanda pay laeng kadagiti agay-ayus a waig, karayan, ken dissuor. Iti maysa a kueba, a maawagan iti Poll an Ionain, adda ti makuna a kaatiddogan nga agbitbitin nga stalactite iti Europa​—nasurok a 9 a metro ti kaatiddogna!

Gapu ta napeggad ti adu a kueba, agpasiar dagiti naannad a sangaili kadagiti medio natalged a paset ti Aillwee Cave, ti kueba ti Burren a maipabuya kadagiti sangaili ken ti kakaisuna a maipalubos a pagpasiaran ti publiko. Ditoy a makitam dagiti tedda ti maysa nga animal a naungawen ditoy Ireland iti nasurok a sangaribu a tawenen​—ti kolor kape nga oso. Kasla naturog idi  dagiti oso iti daytoy a kueba iti tiempo ti lam-ek, a nagtalinaed ti temperatura iti 10 a degree Celsius iti intero a makatawen. Iti uneg ti bantay a tisa a bato, masdaawka kadagiti karkarna ti sukogda nga stalactite, stalagmite, ken dadduma pay a nakaskasdaaw a sukog ti batbato. Mabalinmo met a padasen a darepdepen ti dati a puersa ti danum a nangabut kadagiti nakaskasdaaw a kueba ken gukayab.

Aduan iti Mulmula

Ti naisangsangayan a panagbiag dagiti mula ti talaga a makagapu a naiduma ti Burren. Daytoy a buya ti aglawlaw “ket maysa kadagiti nadumaduma ken nakaskasdaaw a pagnaedan iti Europa,” kuna ti maysa a mannurat. Nairaman iti dayta ti igid ti baybay ken kabambantayan, tay-ak ken kakaykaywan. Adda ginasut a tanap a naan-anay a nalakub iti batbato, a timmaud rinibu a tawen ti napalabasen gapu iti panagreggaay ti dadduma kadagiti kueba ti Burren. Dagiti nagpaiduma a dan-aw a maawagan iti turlough ket agbalin a tay-ak no bulbulan ti kalgaw ta maabbatan ti danum. Dagiti bato a diding​—a dadduma kadagitoy ti rinibu a tawenen ti kabayagda​—​ket adda iti rabaw ti tisa a bato ken nanglikmut iti amin a disso a nagtubuan ti mulmula.

Ti mangted iti ad-adda pay a kinanadumaduma iti daytoy nakaskasdaaw a disso ket dagiti rengngat ken rikki, a pagaammo kas grike, kadagiti disso nga ayan ti tisa a bato. Dagitoy a rengngat ket mabalin nga inggat’ dua a metro ti kaunegda. Kadagiti saggaysa a rengngat, adda dagiti naiputputong a daga a mangsalaknib iti amin a kita ti mulmula nga agtubo.

Iti intero a Burren, kuna ti botaniko a ni Cilian Roden, “agtubo dagiti manmano ken naisangsangayan a mula a kas iti kaadu dagiti daisy wenno kalunay.” Nupay nasurok nga 600 a nadumaduma a kita ti adda ditoy, saan la a ti kinanadumaduma wenno ti kinaaglaplapusanan ti mulmula ti makagapu a naiduma ti Burren. Naisangsangayan dayta gapu iti nagpaiduma a naglalaok a mulmula. Ti “aglaplapusanan a mulmula iti Arctic, Alpino ken Mediteraneo, mulmula a di agbiag iti disso nga aduan iti acid ken dagiti kaay-ayoda ti agbiag iti disso nga aduan iti alkali, nga agtubo amin iti daytoy nagbassit a paset ti makinlaud nga Ireland” ti nabayagen a pagsidsiddaawan dagiti botaniko iti ginasut a tawenen.

Ti napintas nga asul nga spring gentian, a maibilang a mula iti kabambantayan, ket agtubo pay iti patar ti baybay idiay Burren. Iti baet ti sumagmamano a pulgada agtubo dagiti mula iti Arctic, kas kadagiti mountain aven, ken subtropikal a mulmula, kas iti maidenhair fern. Nasurok a 20 a kita ti orkidia ti agbibiag iti intero a Burren. Adu met ditoy ti balang a thyme, wood sorrel, bloody cranesbill, bird’s-foot trefoil, thrift, ken adu pay. Maibagay unay ti Burren iti pannakailadawanna kas aduan iti mulmula.

Wen, kabatuan dayta. Ngem saan a natikag a langalang ti Burren. Iyanninawna ti kinapintas ken kinanadumaduma ti panamarsua. Mamagpanunot, abbukayenna dagiti sentido, gutugotenna ti imahinasion, ken mangparagsak. Umayka ditoy Ireland tapno makitam ti nagpintas a Burren!

[Mapa iti panid 22]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

MAKIN-AMIANAN NGA IRELAND

IRELAND

Ti Rehion ti Burren

[Ladawan iti panid 23]

Namarangmang a buya ti Burren

[Ladawan iti panid 23]

Ti Derraas ti Moher ket 200 a metro ti kangatona iti Atlantico

[Ladawan iti panid 23]

Bassit a retrato: Uray iti uneg ti daga, nagpintas a lugar ti Burren

[Credit Line]

Impaay ti Aillwee Caves

[Picture Credit Line iti panid 22]

Impaay ti www.burrenbeo.com

[Picture Credit Line iti panid 24]

Dagiti sabong: Impaay ti www.burrenbeo.com