Kaasping ti Bannagaw a Masirib a Parsua iti Baybay

“Nakaam-amak ti kurita! Maalun-onna ti tao. Sultopen ken alimonenna; pulipolanna isu a din makakuti. Mariknanto ti tao nga in-inut nga alun-onen dayta a di nakappapati a burangen.”​—TOILERS OF THE SEA, NI VICTOR HUGO.

TI KURITA ti puntiria ti nagadu a dakes a sarsarita. Dagiti nagkauna a sarsarita ken parparbo nga estoria​—​kas iti nadakamat iti ngato​—ti di nainkalintegan a nangiladawan a di makaay-ayo daytoy a parsua.

Ngem kinapudnona, saan a mangdangran kadagiti tattao uray pay ti nagdakkelan a kurita iti Pacifico, a mabalin nga innem a metro ti kaatiddogna ken 50 a kilo ti kadagsenna. Kadagiti nabiit pay a tawen, nasukatan dagiti parparbo a sarita maipapan iti daytoy walo ti gamatna a “burangen” gapu kadagiti kinapudno. Nagadu ti naadal dagiti bumabatok ken biologo iti baybay maipapan iti adu a kita ti kurita.

Panangkemmeg iti Kanen ken Panangliklik Kadagiti Kabusor

Imbes a mangalun-on iti tattao, kaaduanna a mangan ti kurita kadagiti crustacean a kapamilia ti pasayan, padaw, wenno kappi. Usarenna ti walo a gamatna ken 1,600 a masel a pagsultopna tapno makemmegna ti kanenna. Babaen kadagitoy a pagsultopna, maiguyod ti bassit a kurita ti banag a mamin-20 a daras a nadagdagsen ngem iti bagina! Mangipugsit met ti dadduma a kurita iti sabidong a dandani giddato a mangparalisado iti biktima. * Kalpasanna, mangan ti kurita babaen ti panangawidna iti kanenna kadagiti kasla sippit a pangana.

Ania ngay ti aramiden ti kurita no kamaten ti mangkaan kenkuana? Adda di ninamnama a pakaabakanna. Bassit laeng nga oksihena ti linaon ti napusyaw nga asul a darana, a koloran ti solusion a maawagan hemocyanin imbes a hemoglobin. Gapuna, nagbiit a mabannog ti kurita. Ngem addaan kadagiti naisangsangayan a laing a mangsalaknib iti bagina kadagiti agkaan kenkuana a seal, balyena, ken dadduma pay.

Maysa kadagita a paglainganna isut’ kinasigona a mangiduron iti bagina. No agpeggad, agsanud ti kurita babaen ti panangipugsitna iti danum manipud iti napuskol a pannakalasagna a maawagan iti mantle. Adda pay sabali a pamay-an ti panaglibas daytoy nasikap a parsua. Mabalin a mangipugsit iti adu a tinta, nga addaan kolor a di malaokan iti danum ti baybay. No nailingeden, baliwanen ti kurita ti turongenna ket makapanawen a sitatalged sakbay nga agwaras ti tinta.

Nalaing a Manglimo

Siempre, kaykayat pay laeng ti kurita ti aglemmeng. Kasano a makalemmeng kadagiti mayat a mangkaan kenkuana?  Insurat ti agdindinamag a managsukisok iti uneg ti danum a ni Jacques-Yves Cousteau: “Idiay Marseilles, a nangaramidanmi iti pelikula maipapan kadagiti kurita, kaaduan kadagiti bumabatokmi ti nangipadamag nga awan dagiti kurita iti dayta a lugar; wenno, no adda man, pimmanawdan. Kinapudnona, no aglanglangoy dagiti bumabatok, labaslabasanda laeng gayam dagiti kurita a nagsayaat ti pananglimoda ta dandani saanmo ida a makita.” Kasano a maaramidan dagiti kurita daytoy?

Ti kudil ti nataengan a kurita ket addaan iti inggat’ dua a milion a selula a pagkolor a maawagan iti chromatophore,​—200 iti kada milimetro kuadrado. Tunggal selula a pagkolor ket aglaon iti nalabaga, duyaw, wenno nangisit a kolor. Babaen iti panangpairteng wenno panangpalukay ti kurita kadagiti masel iti aglawlaw dagiti selula, makaipugso iti maysa a kolor wenno namaris a kolor iti sumagmamano la a segundo.

Ngem nakaskasdaaw ta kasla di mabigbig ti kurita ti kolor. Nupay kasta, saan laeng a tallo a kolor ti pagbaliwan ti kudilna. Dagiti agmarismaris a selula a maawagan iridocytes addaanda iti kaasping ti sarming a plato a mangisilnag kadagiti kolor a kapada ti aglawlaw ti kurita. Saan la a dayta. No aglemlemmeng iti kadilian, pagkuretreten ti kurita ti kudilna tapno agbalin a kapada ti nakersang nga aglawlawna isu a saanen a madlaw.

Manakem a Managbangon ken Agtagibalay

Di nakaskasdaaw a narigat a biroken ti balay ti maysa a kurita. Aramidenda ti balayda iti rengngat ken iti sirok dagiti dadakkel a bato, ken usarenda dagiti material a magun-odan iti lugarda. Ti atep ken diding ti balay ti kurita mabalin nga addaan kadagiti bato, metal, shell, ken uray pay dagiti piesa ti nadadael a barko ken dagiti basura iti taaw.

Apaman a naaramiden ti balayna, ti kurita ket nakaan-annad nga agtagibalay. Pugsitanna ti suelo ti balayna iti danum tapno maikkat ti darat. Kalpasan a mangan, iruarna ti amin a rugit. Tapno masubok ti laing ti kurita a mangmantener iti balayna, inikkat dagiti bumabatok iti grupo ni Cousteau ti dadduma a bato iti diding ti rukibna. Ania ti inaramid ti kurita? In-inut ken saggaysa nga insublina dagiti bisil iti diding! Insurat ni Cousteau: “Nagtultuloy dayta agingga a natarimaan ti intero a diding; ket ti inaramid ti kurita kapada unay ti inikkat dagiti bumabatok.” Agdindinamag ti pakasaritaan ti kurita a taginayonenna a nadalimanek ken naurnos ti balayna. No makakita dagiti bumabatok iti naurnong a darat wenno rugit iti uneg ti rukib, ammoda a bakante dayta.

Ti Maudi a Balayna

Kaaduanna, ti pagitloganna ti maudi ken kapatgan a pagnaedan ti kabaian a kurita. Kalpasan ti naballigi a pannakaala ken panangidulinna iti semilia manipud iti asawana agingga a rummuar dagiti itlogna, nalabit sumagmamano a lawas nga agbirok iti maitutop a balayna. Kalpasanna, palagdaenna ti pagitloganna sana ipigket iti atep ti rinibu a kasla naubon a rinaay nga itlog. Ngem saan nga agaramid iti kasta a balay ti  blue ringed octopus. Tangay dagiti naraniag a kolorna ti mangpakdaar kadagiti agkaan kenkuana tapno umadayoda, kaykayatna nga aywanan dagiti annakna iti nawayang a taaw, a sadiay nalawag a maipakitana ti makasabidong a kagatna.

Manakem nga ina ti kurita. No nakaitlogen, dinan kayat ti mangan ta salaknibanna dagiti itlogna, dalusan ken pug-awanna dagitoy, palagdaenna ti nagitloganna, ken salaknibanna dagitoy kadagiti agkaan kadakuada. Nupay matay ti kabaian a kurita inton napessaanen dagiti itlogna, aywananna ida agingga a matay. Kinuna ni Cousteau: “Awan pay ti naipadamag a kabaian a kurita a nangbaybay-a kadagiti itlogna.”

Iti kaaduan a kita ti kurita, dagiti kappessa tumpawda iti rabaw ti danum a kas iti plankton wenno ruot iti baybay. Adu kadakuada ti kanen ti dadduma nga animal iti taaw. Ngem kalpasan ti sumagmamano a lawas, agsubli dagiti nakalasat iti tukok ti baybay ket agbalinda a nataengan a kurita, nga agbiagda agingga iti tallo a tawen.

Kasano ti Kasirib Dagitoy?

Kuna ti dadduma a no mausar ti sao a “kinasirib” kadagiti animal, daytoy ramanenna ti abilidad nga agsursuro ken mangrisut kadagiti problema manipud iti kapadasan. Maipapan iti dayta, kastoy ti kuna ni Cousteau: “Ti kinaatap ti kurita ket maysa a panagtignay a buyogen ti pananganag. Daytat’ naibasar a nangnangruna iti kinanakman ken kinaannad. . . . No maipakita ti bumabatok a saan a mangdangran, mabibiit pay nga umamo ti kurita ngem iti aniaman nga ‘atap’ nga animal.”

Kadagiti awanan duri a parsua, ti pannakabukel ti utek ken mata ti kurita ti kasayaatan. Kas kadagiti matatayo, naglawag ti ladawan a makita dagiti mata ti kurita ken nalaka a maibagay iti lawag. Ti paset ti utek a mainaig iti panagkita a maawagan iti optic lobe ipatarusna ti impormasion a makita dagiti mata ket daytoy agraman ti nagsayaat a sentido ti panangsagid ti makatulong iti kurita a mangaramid kadagiti nainsiriban unay a desision.

Ipadamag ti sumagmamano a sientista a nakakitada iti kurita a nakasursuro a mangikkat iti tapon tapno maalana ti taraonna iti uneg ti botelia. Dadduma ti nangipadamag nga ammo ti kurita no kasano a maikkat ti kalub ti garapon tapno maalana ti taraon a kargana. Idiay Vancouver Aquarium idiay Canada, rinabii nga agpukaw ti maysa a kurita tapno sumrek iti tubo a pagayusan ti danum ket mangan ti ikan iti bangir a tangke.

Kuna ti libro nga Exploring the Secrets of Nature maipapan iti kinasirib ti kurita: “Kanayon nga ibagatayo a dagiti mamalia ti kasisiriban kadagiti animal, ngem adda pammaneknek a mairaman met dagiti kurita kadagiti kasisiriban nga animal.”

Ti kinasirib dagiti kurita mabalin nga ipalagipna kadatayo dagiti parsua a deskribiren ti Biblia a ‘nainkasigudan a masirib.’ (Proverbio 30:24) Pudno a dagitoy ti pagsidsiddaawan iti panamarsua. Kadagiti sientista ken bumabatok, saanen a “nakaam-amak” ti kurita kas iti panangiladawan ni Victor Hugo. Kasta unay ti panagsiddaaw dagidiay mangad-adal iti daytoy kaasping ti bannagaw a masirib a parsua iti baybay.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 15]

Maysa a blue-ringed octopus

[Credit Line]

© Jeffrey Rosenfeld

[Ladawan iti panid 16]

Kurita iti katangriban ti Pacifico a nalaing a manglimo, nga adda iti mismo a batog ti ngiwat ti agkaan nga ikan. Makitam aya ti kurita?

[Ladawan iti panid 16, 17]

Nagduduma ti kita ken kolor dagiti kurita

[Ladawan iti panid 17]

Tumpaw dagiti babassit a kappessa iti rabaw ti danum

[Credit Line]

© Fred Bavendam

[Picture Credit Lines iti panid 16]

Makinngato a kannigid: © Roger T. Hanlon; ngato: © Jeffrey Rosenfeld