Dagiti Panagballigi ken Pannakapaay a Mangagas Kadagiti Sakit

IDI Agosto 5, 1942, nagbalaw ni Dr. Alexander Fleming ta matmatayen ti maysa kadagiti pasientena a gayyemna. Nakaptan iti spinal meningitis ti 52 ti tawenna a lakay. Iti laksid ti amin a panangikagumaan ni Fleming, awanen ti puot ti gayyemna.

Sangapulo ket lima a tawen sakbayna, naiparna a natakuatan ni Fleming ti naisangsangayan a substansia a pinataud ti umasul-berde a buot. Inawaganna dayta iti penicillin. Nadlawna a nasamay dayta a pangpatay kadagiti bakteria; ngem dina naisina ti puro a penicillin, ket pinadasna dayta a pangagas iti impeksion. Ngem idi 1938, inkagumaan ni Howard Florey ken ti kakaduana a managsukisok idiay Oxford University ti mangpataud iti adu nga agas a maipadas kadagiti tattao. Ni Fleming tineleponuanna ni Florey, a nangitukon nga ipatulodna ti amin a penicillin nga adda kenkuana. Daydi ti kaudian a pamuspusan ni Fleming a mangsalbar iti gayyemna.

Saan a nasamay ti penicillin no mayineksion iti masel isu a daytat’ direkta nga inyineksion ni Fleming iti duri ti gayyemna. Pinatay ti penicillin dagiti mikrobio; ket iti nasurok la a makalawas, nagawiden ti pasiente ni Fleming manipud ospital ta naan-anay nga immimbagen. Nangrugin ti panawen dagiti antibiotiko ket dimteng ti baro nga irarang-ay iti panangikagumaan ti sangatauan a mangagas kadagiti sakit.

Ti Panawen Dagiti Antibiotiko

Idi damo a napataud dagiti antibiotiko, kasla naisangsangayan unay ti epektoda. Sibaballigi itan a maagasan dagiti impeksion a gapu kadagiti bakteria, fungus, ken dadduma pay a nagbabassit nga organismo a saan idi a maagasan. Gapu kadagiti baro nga agas, kellaat a bimmassit ti bilang dagiti natay gapu iti meningitis, pulmonia, ken scarlet fever. Sumagmamano la nga aldaw a naagasan dagiti impeksion a mabalin idi a maala ti pasiente idiay ospital ken pakaigapuan ti ipapatayna.

Sipud idi panawen ni Fleming, nakapataud dagiti managsukisok iti adu pay nga antibiotiko, ken agtultuloy ti panagsukisok kadagiti kabbaro a kita. Iti napalabas nga 60 a tawen, nagbalin ti antibiotiko a napateg a pangagas kadagiti sakit. No la koma ta sibibiag pay ni George Washington, sigurado nga antibiotiko ti iyagas dagiti doktor iti paparawna, ket immimbag koman kalpasan ti nalabit makalawas wenno nasurok la bassit a makalawas. Dandani amintayo ti napaimbag iti nadumaduma nga impeksion babaen iti antibiotiko. Nupay kasta, bimmatad nga adda sumagmamano a pagdaksan dagiti antibiotiko.

Saan a nasamay dagiti antibiotiko a pangagas kadagiti sakit a gapu iti virus, kas iti AIDS wenno trangkaso. Kanayonanna, allergic ti dadduma a tattao iti sumagmamano nga antibiotiko. Kasta  met a dagiti antibiotiko papatayenda ti nagadu nga organismo a makatulong iti bagitayo. Ngem nalabit ti aglablabes wenno kurang a panangusar kadagitoy ti kangrunaan a parikut kadagiti antibiotiko.

Kurang ti panangusar kadagitoy no ab-ababa a tiempo ti panangusar dagiti pasiente iti antibiotiko ngem iti kapaut nga inreseta ti doktor, agsipud ta mariknada nga umim-imbagdan wenno agsipud ta napaut ti panangagas. Pagbanaganna, mabalin a saan a mapapatay ti antibiotiko ti amin a rimmaut a bakteria, isu nga agtultuloy nga agbiag ken umadu dagiti naandur a kita. Daytoy ti masansan a mapasamak no maagasan ti tuberculosis.

Agpadpada a nakabasol dagiti doktor ken mannalon iti sobra a panangusarda kadagitoy kabbaro nga agas. “Masansan a maireseta dagiti antibiotiko idiay Estados Unidos uray no di kasapulan, ket ad-adda a di umiso ti pannakausar dagitoy iti adu pay a pagilian,” ilawlawag ti libro a Man and Microbes. “Maipakpakan ti adu kadagitoy kadagiti dinguen, saan a pangagas iti sakit no di ket tapno nadarasda a dumakkel; daytoy ti kangrunaan a makagapu a naan-andur dagiti mikrobio.” Pagbanaganna, kas pakdaar dayta a libro, “mabalin a maibusantayo kadagiti kabbaro nga antibiotiko.”

Ngem malaksid kadagitoy a pakaseknan maipapan  iti kinaandur dagiti mikrobio iti antibiotiko, ti maikadua a ngalay ti maika-20 a siglo ket panawen dagiti panagballigi ti medisina. Kasla kabaelan dagiti managsukisok iti medisina ti mangtakuat kadagiti agas a pangagas iti dandani aniaman a sakit. Dagiti bakuna ti nangipaay met iti namnama a malapdan dagiti sakit.

Dagiti Panagballigi iti Siensia Medikal

“Iti historia, nakabalballigi ti panagbakuna iti publiko agpapan pay kadagiti pakarigatan,” kinuna ti The World Health Report 1999. Minilion a biag ti naispalen, gapu iti nasaknap a kampania ti panagbakuna iti intero a lubong. Ti sangalubongan a programa ti panagbakuna ti nangpukaw iti burtong​—ti makapapatay a sakit a nangkeltay iti ad-adu a biag ngem iti amin a natay kadagiti gubat iti maika-20 a siglo. Dandani met napukaw ti polio gapu iti umasping a kampania. (Kitaem ti kahon a “Dagiti Panagballigi a Mangagas iti Burtong ken Polio.”) Adu nga ubbing ti nabakunaan itan tapno masalaknibanda kadagiti sakit a gagangay a mamagpeggad iti biag.

Nalapdan ti dadduma a sakit babaen kadagiti gagangay laeng a pamay-an. Dagiti impeksion a maala iti danum kas iti kolera manmano a mangpataud iti parparikut kadagiti lugar a mangmanmantener iti kinadalus ken addaan iti nadalus a suplay ti danum. Iti adu a pagilian, nalaklakan ti agpadoktor ken agpaospital isu a nalaklakan a mailasin ken maagasan ti kaaduan a sakit sakbay nga agbalin dagitoy a pakaigapuan ti ipapatay. Ti nasaysayaat a taraon ken panagbiag, agraman ti pannakaipatungpal dagiti linteg maipapan iti umiso a panangasikaso ken panangidulin iti taraon ti nakatulong met a nangpasayaat iti salun-at ti publiko.

Kalpasan a naammuan dagiti sientista ti adu a pakaigapuan dagiti makaakar a sakit, dagiti autoridad a mangitantandudo iti kinasalun-at mabalindan ti agaramid kadagiti praktikal a pamuspusan a mangpasardeng iti epidemia. Usigem ti maysa la a pagarigan. Manmano ti natay idi kellaat a timmaud ti sakit nga epidemia bubonica idiay San Francisco idi 1907, gapu ta dagus nga inlungalong ti siudad ti kampania a mangikisap kadagiti utot nga addaan iti timel a mangyakar iti dayta a sakit. Iti sabali a bangir, sipud idi 1896, dayta met la a sakit ti nakatayan ti sangapulo a milion idiay India iti las-ud ti 12 a tawen gapu ta dida pay ammo ti kangrunaan a makagapu iti dayta.

Dagiti Pannakapaay a Mangagas Kadagiti Sakit

Nalawag nga adda dagiti naisangsangayan a panagballigi a mangagas kadagiti sakit. Ngem napasamak ti dadduma a panagballigi iti pannakaaywan ti salun-at ti publiko kadagiti laeng nabakbaknang a pagilian iti lubong. Kaskasdi a minilion a tattao ti matay gapu kadagiti sakit a mabalin nga agasan, gapu ta kurang ti pondo. Kadagiti napanglaw a pagilian, adu a tattao ti saan a mangmantener iti kinadalus, saan a mangaywan iti salun-atda, ken dida makagun-od iti nadalus a danum. Narigat nga ipaay dagitoy kangrunaan a kasapulan gapu ta adu a tattao a taga away ti umakar kadagiti dadakkel a siudad iti napanglaw a pagpagilian. Gapu kadagita, ibagbaga ti World Health Organization nga ‘ad-adda nga agsagaba iti sakit dagiti tattao iti napanglaw a pagilian ngem kadagiti tattao iti nabaknang a pagilian.’

Ti di panagsakbay gapu iti kinaagum ti kangrunaan a makagapu iti daytoy a mapaspasamak. “Kasla di maag-agasan ti dadduma kadagiti makaakar a sakit a pakatayan ti nagadu a tattao,” kuna ti libro a Man and Microbes. “Dadduma kadagitoy ti naan-anay wenno nangnangruna a mapasamak kadagiti napanglaw a rehion iti tropiko ken subtropiko.” Yantangay mabalin a saan a direkta a mabenepisiaran dagiti nabaknang a pagilian ken kompania ti parmasiutika, bumdengda a mangted iti pondo a pangagas kadagitoy a sakit.

Ti kinairesponsable ti tao ti maysa pay a makagapu nga agwaras dagiti sakit. Ti virus ti AIDS, a mayakar iti nadumaduma a tattao babaen kadagiti pluido ti bagi ti kasayaatan a pagarigan daytoy nakalkaldaang a kinapudno. Iti sumagmamano a tawen, nagwarasen iti intero a lubong daytoy a sakit a mangap-apektar iti nagadu a tattao. (Kitaem ti kahon nga “AIDS​—Ti Mangparparigat Unay iti Kaaldawantayo.”) “Dagiti tattao a mismo ti makagapu nga agraraira ti AIDS,” kinuna ti eksperto kadagiti epidemia a ni Joe McCormick. “Ket saan a pammabalaw daytoy iti moralidad ti tattao no di ket aktual a mapaspasamak dayta.”

Kasano a di napakpakadaan ti tattao ti pannakaisaknap ti virus ti AIDS? Ilista ti libro a The Coming Plague dagiti sumaganad a makagapu: Panagbalbaliw iti kagimongan​—nangruna ti pannakidenna iti adu a pareha​—isu nga immadu ti nakaptan kadagiti sakit a mayakar babaen ti pannakidenna. Dayta ti gapuna nga ad-adda nga agpaut ti virus iti naimpektaran ket ti naimpektaran akaranna ti adu pay a tattao. Kasta met la ti  epekto ti nasaknap a panagusar kadagiti kontaminado ken nausaren a ringgilia a pangineksion iti agas kadagiti napanglaw a pagilian wenno iti panagdroga. Ti binilion a doliar a pannakailako ti dara ti makagapu a mayakar met ti virus ti AIDS iti nadumaduma a nayalisonan.

Kas iti nadakamat itay, ti aglablabes wenno kurang a panangusar kadagiti antibiotiko ti makagapu a timmaud dagiti mikrobio a naandur iti agas. Nakaro ken kumarkaro daytoy a parikut. Nalaka la idi a pukawen ti bakteria nga staphylococcus, a masansan a pakaigapuan dagiti impeksion, babaen kadagiti agas a nagtaud iti penicillin. Ngem ita, masansan a saanen a nasamay dagiti tradisional nga antibiotiko. Isu a masapul itan nga agusar dagiti doktor iti kabarbaro ken nangina nga antibiotiko a saan unay a kabaelan a gatangen dagiti ospital kadagiti napanglaw a pagilian. Uray dagiti kabaruan nga antibiotiko ket mabalin a saan a nasamay a pangpatay iti dadduma a mikrobio, isu nga ad-adda a mayakar ken makapapatay dagiti impeksion idiay ospital. Ti dati a direktor ti U.S. National Institute of Allergy and Infectious Diseases a ni Dr. Richard Krause, direkta a dineskribirna ti agdama a kasasaad kas “epidemia ti kinaandur dagiti mikrobio iti agas.”

“Nabalballigitayo Aya Ita?”

Ita, iti pangrugian ti maika-21 a siglo, nabatad a napeggad pay laeng dagiti sakit. Ti di agsarday a panagraira ti AIDS, ti itataud dagiti naandur iti agas a virus ken bakteria a mangpataud iti sakit, ken ti itataud manen dagiti nabayagen a sakit a pakaigapuan ti ipapatay kas iti tuberculosis ken malaria ti pakakitaan nga agtultuloy pay laeng dagiti panangikagumaan a mangagas kadagiti sakit.

“Nabalballigitayo aya ita ngem iti napalabas a maysa a siglo?” inyimtuod ti nangabak iti Nobel Prize a ni Joshua Lederberg. “Kaaduanna, nakarkaro ita ti kasasaadtayo,” kinunana. “Naliwayantayo dagiti mikrobio, isu nga ap-apitentayon dagiti bunga ti kinaliwaytayo.” Maatur pay ngata dagiti agdama a pannakapaay babaen ti determinado a panagregget ti siensia medikal ken ti amin a nasion iti lubong? Naan-anayto aya a mapukaw dagiti kangrunaan a makaakar a sakit kas iti napasamak iti burtong? Sungbatan ti maudi nga artikulomi dagitoy a saludsod.

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

Dagiti Panagballigi a Mangagas iti Burtong ken Polio

Idi arinunos ti Oktubre 1977, natakuatan ti World Health Organization (WHO) ti kaudian a naammuan nga agburtong iti gagangay a kita. Ni Ali Maow Maalin, a kosinero iti maysa nga ospital ken agnanaed idiay Somalia ket saan unay a napakaruan iti burtong, isu a simmalun-at manen iti las-ud ti sumagmamano a lawas. Nabakunaan ti amin a tattao a nakapulapolna.

Iti dua a tawen, sigagagar a naguray dagiti doktor. Adda $1,000 a naitukon a gunggona iti asinoman a makaipadamag iti asinoman nga “agburtong.” Awan ti nakaawat iti gunggona, ngem idi Mayo 8, 1980, pormal nga inyanunsio ti WHO a “saanen nga agpeggad ti intero a sangatauan iti burtong.” Sangapulo la a tawen sakbayna, agarup dua a milion a tattao ti matay iti kada tawen gapu iti burtong. Idi pay laeng nga addan napukaw a nakaro ken makaakar a sakit. *

Kasla mabalin met idin a mapukaw ti polio, wenno poliomyelitis, maysa a sakit a mangbaldado kadagiti ubbing. Idi 1955, nangpataud ni Jonas Salk iti nasamay a bakuna para iti polio, isu a nangrugi ti kampania ti panagbakuna kontra polio iti Estados Unidos ken iti dadduma pay a pagilian. Idi agangay, napataud ti bakuna a mabalin a tomaren. Idi 1988, inlungalong ti WHO ti maysa a sangalubongan a kampania a mangpukaw iti polio.

“Idi rinugianmi dagiti panagregget a mangpukaw iti polio idi 1988, inaldaw a nasurok a 1000 nga ubbing ti maparalisado,” kinuna ni Dr. Gro Harlem Brundtland, a madama idi a direktor heneral ti WHO. “Idi 2001, basbassiten ngem 1000 dagiti naaddaan iti polio iti intero a makatawen.” Basbassit ngem iti sangapulo laengen a pagilian ti addaan iti polio, nupay ad-adu pay a pondo ti kasapulan tapno matulongan dagitoy a pagilian a mangpukaw a naan-anay iti dayta a sakit.

[Footnote]

[Ladawan]

Maysa nga ubing a taga Ethiopia a mapatpatomar iti bakuna kontra polio

[Credit Line]

© WHO/P. Virot

[Kahon/Ladawan iti panid 10]

AIDS​—Ti Mangparparigat Unay iti Kaaldawantayo

Nagbalin ti AIDS kas baro a sangalubongan a peggad. Agarup 20 a tawenen kalpasan a nailasin dayta, nasuroken nga 60 a milion a tattao ti naimpektaran. Mamakdaar met dagiti autoridad a mangitantandudo iti kinasalun-at a ti sakit a mangapektar iti intero a sangatauan ket ‘saan pay unay a nakaro. Umad-adu dagiti maimpektaran ngem iti naipagarup,’ ket makadadael dagiti epektona kadagiti naapektaran unay a paset ti lubong.

Iti intero a lubong, kaaduanna a dagiti agkabannuag ti addaan iti HIV/AIDS,” inlawlawag ti report ti United Nations. Pagbanaganna, maipagarup a sumagmamano a pagilian iti makin-abagatan nga Africa ti mapukawan iti 10 inggat’ 20 a porsiento kadagiti trabahadorda inton tawen 2005. Kuna pay ti report: “Uppat a pulo ket pito a tawen ti promedio a kapaut ti biag iti paset ti Africa nga abagatan ti Sahara. No awan ti AIDS, mabalin koma nga 62 a tawen.”

Lalo a natungday dagiti panagregget a mangpataud iti bakuna kontra iti AIDS. Uppat a porsiento laeng iti innem a milion nga addaan iti AIDS kadagiti napanglaw a pagilian ti maipapaayan iti pangep-ep iti sakitda. Iti agdama, awan ti agas ti AIDS, ket pagamkan dagiti doktor a makitanto ti sintoma dayta a sakit iti kaaduan a naimpektaran iti dayta.

[Ladawan]

Dagiti selula a T lymphocyte nga inimpektaran ti virus nga HIV

[Credit Line]

Godo-Foto

[Ladawan iti panid 7]

Ek-eksamenen ti maysa a trabahador iti laboratorio ti maysa a kita ti virus a narigat a patayen

[Credit Line]

CDC/Anthony Sanchez