Panangmatmat iti Lubong

Ti Kadawyan a Makagapu iti Panagdadarison Dagiti Lugan

Pinampanunotmo kadin no apay a kalpasan a nagmanehoka kabayatan ti trapik, pagammuan ta kellaat nga agpatarayka iti kalkalainganna a dimo madlaw no apay a nataktakka? “Sigun iti kapaliiwan ken eksperimento, adda dagiti makagapu kadagita a rigat bayat a bumuntog dagiti lugan uray no awan ti aksidente wenno makita a tibbatibbakol a dalan,” kuna ti The Wall Street Journal. “Dagiti kotse ket kaasping dagiti molekula iti gas.” Uray iti apagbiit nga ibubuntog, “agdadarison dagiti assideg ti baetda a lugan” iti likudan, isu a bumuntog dagiti lugan. “Iti maysa a pattapatta, awan ti makita a makagapu  a nabuntog ti tallo a kakapat kadagiti lugan,” kuna ti periodiko. “Napasamak dayta sa narisut sumagmamano nga oras ti napalabas, ngem pimmaut dagiti epektona.” Mabalin nga epektibo ti panangbalbaliw kadagiti ruta tapno maliklikan ti kinabuntog dagiti lugan no medio bassit dagiti lugan iti siudad. Ngem bayat nga umadu ti lugan kadagiti kalsada ken baliwan met ti dadduma a drayber ti rutada, “marigatanka a mangsapul kadagiti ruta a kapartakan a pagdalanan a kas iti rigat ti panagsapul iti lugar a pagbayadan iti groseria,” kuna ti artikulo. “Dagiti nakarelaks a drayber nasaysayaat ti panangtamingda ngem kadagiti drayber a mangikagkagumaan a mangsapul iti kapartakan a pagdalananda.”

Ti Nasapa a Pannakaadikto iti Nikotina

“Ti damo a pannakalang-ab iti sigarilio mabalin nga umdasen tapno maadikto ti maysa nga agtutubo iti panagsigarilio,” kuna ti periodiko a National Post ti Canada. “Dagiti nagpaiduma a nasirarakan ti nangsumra kadagiti agdama a panangmatmat maipapan iti pannakaadikto iti nikotina nga in-inut a tumaud laeng kalpasan ti sumagmamano a tawen ti masansan a panagsigarilio.” Iti pannakaadal ti kabibiag ti 1,200 nga agtutubo iti las-ud ti agarup innem a tawen, natakuatan dagiti managsukisok a “napigpigsa nga amang nga impluensia ti pannakaadikto ti bagi ngem iti panangpilit ti kakadua, uray kadagiti manmano laeng nga agsigarilio,” kinuna ti periodiko. Sigun iti panagadal, “madlaw kadagiti agtutubo a mannigarilio ti panagpannurayda iti nikotina iti nagbaetan ti damo a pannakalang-abda iti nikotina ken ti panangrugi ti inaldaw a panagsigarilioda.” Kuna dagiti managsirarak a dagiti kontra panagsigarilio a kampania ket rumbeng a maibagay saan laeng a tapno matulongan dagiti agtutubo a mangparmek iti pannakapilit nga agsigarilio no di ket tapno matulongan dagidiay mannigarilio a mangparmek iti pannakaadiktoda iti nikotina.

Posible Kadi ti Agbalin a Nadalus Unay?

Kaay-ayo ti adu a tattao ti nabayag a panagdigus iti napudot no mumalmalemen. Nupay kasta, impakdaar ti periodiko idiay Australia a The Daily Telegraph a ti “sobra a kinadalus ti mabalin a pakaigapuan ti adu a sakit iti kudil. Masansan ken napaut unay ti panagdigus ti tattao ken di umiso dagiti produkto nga us-usarenda para iti kudilda.” Kastoy ti ilawlawag ti doktor iti kudil a ni Megan Andrews: “Kayattayo amin a nakadaldalustayo ngem kinapudnona, ti rikna a nakadaldalustayo kaipapananna a nadadaelen ti kudiltayo . . . Nasayaat ti panagrikna ti tattao ngem dangdangranda ti kudilda.” Apay? Ti ngamin sobra a kinadalus ti ‘mangikkat iti natural a lana iti kudilmo, a dayta ti pangsalaknibna manipud kadagiti nagbabassit nga organismo isu a masansan nga agkursing ken masugat ti kadakkelan a paset ti bagi nga isu ti kudil,’ kuna ti periodiko, iti pannakadlawna a ti panangrugi ti tiempo ti lam-ek “ket panawen a kasapulan ti naisangsangayan a panangasikaso.” Isingasing ni Andrews a maminsan ken apagbiit laeng nga agdiguska iti maysa nga aldaw.

Makadidigra a Pammagbaga

“Agingga idi dekada 1970, kaaduan a bario idiay Bangladesh ken West Bengal [India] ti nagkali kadagiti ababaw a bubon, wenno nagurnong iti danum manipud kadagiti libtong wenno karayan​—isu a kanayon a nagsagabada iti kolera, disenteria ken dadduma pay a sakit a nagtaud iti danum,” kuna ti The Guardian Weekly. “Kalpasanna, binagbagaan ti UN dagiti umili nga agkalida iti nauneg ‘a de tubo a bubon’ kadagiti ubbog ti danum (dagiti paset ti bato nga aragaag ken aduan danum) a pagalaanda iti nadalus, ken awanan bakteria wenno virus a pakaigapuan ti sakit.” Inggat’ 20 a milion a de tubo a bubon ti nakali idiay Bangladesh, Vietnam, Laos, Burma (Myanmar itan), Thailand, Nepal, China, Pakistan, Cambodia, ken West Bengal, India. Nupay kasta, adu kadagitoy a bubon ti nakadanon kadagiti aduan arsenic a lan-ak a narigat a madlaw. Nagbanaganna, rimsua ti nakaro a pannakasabidong iti arsenic nga inawagan ti World Health Organization a “kakaruan pay laeng a pannakasabidong ti kaaduan a tattao iti lubong.” Agarup 150 a milion a tattao ti umin-inum iti kontaminado a danum iti napalabas a dua a dekada. Dimmanonen iti 15,000 dagiti nasabidongan unay iti arsenic idiay Bangladesh laeng. Nupay kasta, mangpampanunot dagiti lokal a grupo, gobierno, ken ti UN kadagiti pamuspusan, ngem awan pay ti praktikal a solusion iti dayta a kasasaad.

Makapadanag ti Iyaadu Dagiti Agpakamatay nga Ubbing

“Walo pulo a porsiento kadagiti ubbing nga agpanggep nga agpakamatay wenno natuloyan nga agpakamatay ti nasaksakbay a mangibaga wenno mangisurat iti dayta adu nga aldaw wenno bulan sakbayna,” kuna ti periodiko a Milenio ti Mexico City. Ti pannakamaltrato (pisikal, emosional, wenno berbal), seksual a panangabuso, pannakasinasina ti pamilia, ken parikut maipapan iti panageskuela dagiti kangrunaan a makagapu a saanen a kayat dagiti ubbing ti agbiag. Sigun ken ni José Luis Vázquez, maysa nga espesialista kadagiti sakit iti isip idiay Mexican Institute of Social Security, gagangay ti ipapatay kadagiti eksena iti telebision, pelikula, video game, ken libro isu a nakapataud dagiti ubbing iti di umiso a pagarup maipapan iti kinapateg ti biag. Kinunana pay a 15 iti kada 100 nga ubbing nga agtawen iti nagbaetan ti walo ken sangapulo ti makapanunot nga agpakamatay ket kadagidiay, 5 a porsiento ti nagballigi a nangkeltay iti biagda. Isingasing ti periodiko a maasikaso koma dagiti ubbing no dakamatenda ti panagpakamatay, imbes a basta ibilang dayta a pammutbuteng wenno panggep a manggun-od laeng iti atension. Kunana: “Rumbeng nga adda panawen dagiti nagannak kadagiti annakda, regular koma nga agsasaritada, ken kanayon nga ipakitada ti panagayat kadakuada.”

Makadangran Kenka ti Panagpungtot

Sigun ken ni Valentina D’Urso, maysa a mannursuro iti sikolohia idiay Padua University ti Italia, “masansan ti panagpungtot iti kagimongantayo, ngem makadangran dagiti epektona iti bagitayo.” Umirteng dagiti masel, pumartak ti panagpitik ti puso ken panaganges, sa marigatan ti bagi. Ti panagpungtot madadaelna met ti kinasimbeng ti tao isu a dina unay makontrol ti aramidenna. “Saganaantayo dagiti kasasaad a mabalin a pagpungtotantayo . . . Sikakalma nga aturentayo a dagus dagiti ditay pagkikinnaawatan tapno nasaysayaat nga amang ti panagbiagtayo,” isingasing ni D’Urso.

Dagiti Marigrigatan a Doktor

Nabiit pay a sinurbey ti Canadian Medical Association ti 2,251 a doktor iti intero a pagilian ket “natakuatanda nga 45.7 a porsiento ti napaksuyan unay, a madlaw babaen ti emosional a pannakabannog, kinanegatibo ken ti pannakarikna a dida epektibo iti trabahoda,” kuna ti periodiko a Vancouver Sun. Sigun ken ni Dr. Paul Farnan, coordinator ti British Columbia Physician Support Program, dagiti makagapu a marigrigatan ti adu a doktor ket marigatanda a mangsapul iti kasandida no kayatda ti agbakasion, masapul a mapanda a dagus no maayabanda nupay saan nga oras ti panagtrabahoda, ken ti nagadu a papeles a masapul nga asikasuenda. Pinaregta ni Dr. Farnan dagiti marigrigatan a doktor nga ipamuspusanda a pagbalinen a balanse ti biagda babaen ti panangbusbosda iti panawen a kadua ti pamiliada ken makipasetda kadagiti aktibidad a makaipaay iti emosional ken naespirituan a pannakapnek.