Ti Agtultuloy a Panangikagumaan a Mangsaluad iti Salun-at

AGNANAED ni Joanne idiay New York, ket addaan iti tuberculosis (TB). Ngem saan a gagangay a TB ti sakitna. Isut’ addaan iti baro a kita ti TB a naandur iti dandani amin nga agas ken pakatayan ti 50 a porsiento iti amin a biktimana. Nupay kasta, saan a regular a nagpaagas ni Joanne, ket naminsan addan naakaranna. ‘Masapul a makuarentenas,’ kinuna ti maup-upay a doktorana.

Nabayagen a sakit ti TB ket adun ti natay gapu iti dayta. Literal a minilion a tattao ti nagsagaba ken natay gapu iti TB. Natakuatan dagiti ebidensia ti kaadda dayta a sakit kadagiti mummy iti kadaanan nga Egipto ken Peru. Kadagitoy nga aldaw, ti itataud dagiti baro a kita ti TB ti pakatayan ti agarup dua a milion a tattao iti kada tawen.

Agkalkalimduosan ni Carlitos, a nakaidda iti bassit a langkapi iti maysa nga abong-abong idiay Africa. Napakapsutan unay gapu iti malaria ta saan payen a makapagibit. Dagiti madandanagan a dadakkelna awan kuartada nga igatang iti agas, ket awan ti asideg a klinika a mabalinda a pangipaagasan iti ubing. Kanayon a nangato ti gurigorna ket iti las-ud ti 48 nga oras, natay ni Carlitos.

Kada tawen, matay gapu iti malaria ti dandani sangamilion nga ubbing a kas ken Carlitos. Kada bulan kadagiti away iti Makindaya nga Africa, adu nga ubbing ti mamin-50 agingga iti mamin-80 a daras a kagaten dagiti lamok a mangyakar iti malaria. Agwarwaras dagitoy a lamok kadagiti baro a lugar ken saan unayen a nasamay dagiti agas kontra malaria. Kada tawen, mapattapatta a 300 a milion a tattao ti agsagsagaba iti nakaro a malaria.

Idi 1980 ti damo a panagpadoktor ni Kenneth, a 30 ti tawenna a lalaki nga agnanaed idiay San Francisco, California. Masansan ngamin nga agtakki ken mabambannog. Makatawen kalpasanna, natay. Nupay eksperto dagiti nangikagumaan a mangagas kenkuana, rimmapis lattan agingga a natay gapu iti pulmonia.

Dua a tawen kalpasanna ken 16,000 a kilometro manipud idiay San Francisco, adda agtutubo a babai idiay makin-amianan a Tanzania a nangrugi a nagsagaba kadagiti umasping a sintoma. Iti sumagmamano la a lawas, saanen a makapagna, ket idi agangay, natay. Dagiti kapurokanna pinanagananda ti karkarna a sakitna iti Juliana’s disease agsipud ta ti lalaki nga aglaklako iti lupot a nabordaan iti nagan a Juliana ti nabatad a nangyakar iti dayta a sakit kenkuana ken iti dadduma pay a babbai a kalugaranna.

Agpadpada ti sakit ni Kenneth ken ti babai a taga Tanzania: AIDS. Idi rugrugi ti dekada 1980, idi kasla nakontrolen ti siensia medikal dagiti kapeggadan a mikrobio, timmaud daytoy baro a makaakar a sakit a mangrirriribuk iti sangatauan. Iti las-ud ti dua a dekada, ad-adun dagiti natay gapu iti AIDS ngem iti epidemia a nangapektar iti intero a Europa ken Asia idi maika-14 a siglo​—ti epidemia a saan a pulos a malipatan ti Europa.

Ti Black Death

Mabalin a nangrugi idi 1347 ti itataud ti epidemia a naawagan iti Black Death, idi adda barko  a naggapu iti Crimea a simmanglad idiay Messina, iti isla ti Sicilia. Malaksid iti gagangay a kargamentona, insangpet met ti barko dayta nga epidemia. * Di nagbayag, nagwarasen ti Black Death iti intero nga Italia.

Iti simmaruno a tawen, ni Agnolo di Tura, iti Siena, Italia, dineskribirna ti panagaligagaw iti ilina: ‘Nangrugi nga adda natay idiay Siena idi Mayo. Nakaro ken nakaam-amak dayta. Dandani ensigida a natay dagiti biktima. Ginasut ti natay, aldaw man ken rabii.’ Kinunana pay: ‘Siak a mismo ti nangipumpon iti lima nga annakko, ket kasta met ti inaramid ti adu a sabsabali pay. Awan ti nagsangit uray no asino ti natay agsipud ta ninamnama ti dandani amin a matayanda. Nagadu ti natay ta uray la nga impagarup ti amin a panungpalan idin ti lubong.’

Iti las-ud ti uppat a tawen, kuna ti dadduma a historiador, nagraira ti epidemia iti intero a Europa ket natay ti agarup kakatlo iti populasion​—nalabit 20 a milion agingga iti 30 a milion a tattao. Adu ti natay uray iti adayo nga Iceland. Iti Adayo a Daya, bimmassit ti populasion ti China manipud 123 a milion idi mangrugi ti maika-13 a siglo agingga iti 65 a milion kabayatan ti maika-14 a siglo, a nabatad a gapu iti epidemia ken ti kakuykuyogna a bisin.

 Awan pay ti naglabas nga epidemia, gubat, wenno bisin, a nakaigapuan ti kasta a panagsagaba ti nagadu a tattao. “Dayta ti didigra nga awan kaaspingna iti historia ti tao,” kuna ti libro a Man and Microbes. “Agarup 25 a porsiento agingga iti 50 a porsiento ti natay kadagiti umili ti Europa, Amianan nga Africa, ken paspaset ti Asia.”

Saan a napasaran dagiti kontinente ti America ti makapapatay nga epekto ti Black Death, gapu iti pannakaiputongda iti dadduma a paset ti lubong. Ngem di nagbayag, naapektaran metten gapu kadagiti barko a naggapu iti nadumaduma a paset ti lubong. Idi maika-16 a siglo, rimsua kadagiti kontinente ti America dagiti epidemia a nakatayan ti ad-adu pay ngem iti immuna nga epidemia.

Naapektaran Dagiti Kontinente ti America iti Burtong

Idi dimteng ni Columbus iti West Indies idi 1492, dineskribirna dagiti katutubo kas ‘napipintas ti langada, sa kalkalainganna ti katayagda ken nabaneg ti pammagida.’ Ngem ti nasalun-at a langada ket nalaka laeng a nakaptan kadagiti sakit nga inyakar dagiti taga Europa.

Idi 1518, kellaat a rimsua ti burtong iti isla ti Hispaniola. Saan pay a nagburtong dagiti katutubo nga Americano, isu a makadidigra ti epektona. Pinattapatta ti maysa nga Espaniol a nakasaksi a sangaribu la a tattao iti isla ti nakalasat. Di nagbayag, nagwaras ti epidemia agingga idiay Mexico ken Peru, a nakatayan met laeng ti nagadu a tattao.

Iti simmaganad a siglo, idi dimteng dagiti Ingles a manangkolonia iti lugar ti Massachusetts iti Amianan nga America, natakuatanda a gapu iti burtong, dandani naikisap ti amin nga umili iti dayta a lugar. “Dagiti katutubo, dandani natayda amin gapu iti burtong,” insurat ti lider dagiti Ingles a manangkolonia a ni John Winthrop.

Adda dadduma pay nga epidemia a simmaruno iti burtong. Sigun iti maysa a libro, maysa a siglo kalpasan ti isasangpet ni Columbus, dagiti sakit nga insangpet dagiti ganggannaet iti maysa a pagilian ti nangtalipupos iti 90 a porsiento iti populasion dagiti kontinente ti America. Bimmassit ti populasion ti Mexico iti 30 a milion agingga iti 3 a milion, ti Peru, manipud 8 a milion agingga iti maysa a milion. Siempre, saan laeng a dagiti katutubo nga Americano ti natay gapu iti burtong. “Iti intero a historia ti tao, minilion a biag ti nakeltay gapu iti burtong, ad-adu nga amang ngem iti dadduma pay a makaakar a sakit . . . ken amin a gubat iti maikaduapulo a siglo no mapagtitipon,” kuna ti libro nga Scourge​—The Once and Future Threat of Smallpox.

Agtultuloy Latta ti Panangikagumaan

Kadagitoy nga aldaw, dagiti nakaam-amak nga epidemia ti makaakar a sakit ken burtong ket mabalin a kas kadagiti didigra a napasamak laeng idi un-unana. Kabayatan ti maika-20 a siglo, adun ti naballigi a panangikagumaan ti sangatauan a mangagas kadagiti makaakar a sakit, nangruna kadagiti industrialisado a pagilian. Natakuatan ti adu a doktor dagiti pakaigapuan ti kaaduan a sakit, ket natakuatanda met no kasano nga agasan dagitoy.  (Kitaem ti kahon iti baba.) Dagiti baro a bakuna ken antibiotiko kasla makaagasda iti amin a sakit ken mangpukaw pay ketdi uray iti an-annayen a nagrigat a maagasan.

Nupay kasta, kas iti impatuldo ni Dr. Richard Krause, dati a direktor ti U.S. National Institute of Allergy and Infectious Diseases, “sigurado a tumaud dagiti epidemia no kasano nga awan ti makaliklik iti ipapatay ken iti panagbayad iti buis.” Adda pay laeng ti TB ken malaria. Ket ti nabiit pay a panagsaknap ti AIDS ti nakalkaldaang a palagip nga iti intero a lubong, mamagpeggad pay laeng ti makaakar a sakit. “Dagiti makaakar a sakit ti kaskasdi a kangrunaan a pakaigapuan ti ipapatay iti intero a lubong; mabayag pay a mapukaw dagita,” kuna ti libro a Man and Microbes.

Pagamkan ti dadduma a doktor nga agpapan pay kadagiti naisangsangayan nga irarang-ay iti panangikagumaan a mangagas kadagiti sakit, temporario laeng dagiti naragpat iti napalabas a sumagmamano a dekada. “Kaskasdi nga adda ti peggad nga ipaay dagiti makaakar a sakit​—kumarkaro dayta,” impakdaar ti eksperto iti epidemia a ni Robert Shope. Ilawlawag ti sumaganad nga artikulo ti makagapu.

[Footnote]

[Blurb iti panid 5]

Iti las-ud ti dua a dekada, ad-adun dagiti natay gapu iti AIDS ngem iti epidemia a nangapektar iti intero a Eurasia idi maika-14 a siglo

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 6]

Pannakaammo Kontra An-anito

Idi maika-14 a siglo, idi pinagpeggad ti Black Death ti sangakabbalayan ti papa idiay Avignon, imbaga ti doktor ti papa a ti pannakibinnatog kano ti tallo a planeta​—ti Saturn, Jupiter, ken Mars​—iti init iti Aquarius a senial ti zodiac ti kangrunaan a makagapu iti dayta a sakit.

Agarup uppat a siglo kalpasanna, nagpaparaw ni George Washington. Tallo nga agdinamag ken mararaem a doktor ti nangagas iti impeksion babaen ti panangkissayda iti dua a litro a dara manipud kadagiti uratna. Iti sumagmamano nga oras, natay ni Washington. Iti 2,500 a tawen​—sipud idi panawen ni Hippocrates agingga idi ngalay ti maika-19 a siglo, kadawyan idi nga aramid iti medisina ti panangkissay iti dara.

Nupay bimmannayat ti irarang-ay ti medisina gapu iti an-anito ken tradision, inkagumaan dagiti napasnek a doktor nga inammo dagiti pakaigapuan ti makaakar a saksakit ken ti panangagas kadagitoy. Adtoy ti sumagmamano kadagiti napateg a natakuatanda.

▪ Burtong. Idi 1798, sibaballigi a nakaaramid ni Edward Jenner iti bakuna para iti burtong. Kabayatan ti maika-20 a siglo, dagiti bakuna ket napaneknekan a nasamay a panglapped iti dadduma pay a sakit, kas iti polio, yellow fever, kamuras, ken rubella.

▪ Tuberculosis. Idi 1882, nailasin ni Robert Koch ti bakteria ti tuberculosis ket nangaramid iti pangeksamen iti dayta a sakit. Agarup 60 a tawen kalpasanna, natakuatan ti streptomycin, maysa a nasamay nga antibiotiko a pangagas iti tuberculosis. Daytoy nga agas ket napaneknekan met a nasamay a pangagas iti epidemia bubonica.

▪ Malaria. Sipud idi maika-17 a siglo agingga ita, ti kinina​—a magun-odan manipud iti ukis ti kayo a cinchona​—ti mangis-ispal iti biag ti minilion nga agmalaria. Idi 1897, nailasin ni Ronald Ross ti lamok nga Anopheles a mangyak-akar iti malaria, isu a naikagumaan idi agangay a mapabassit ti populasion dagiti lamok tapno makissayan ti bilang dagiti matay gapu iti malaria kadagiti pagilian iti tropiko.

[Dagiti Ladawan]

Tsart ti zodiac (ngato) ken panangkissay iti dara

[Credit Line]

Dua a ladawan: Biblioteca Histórica “Marqués de Valdecilla”

[Dagiti Ladawan iti panid 3]

Kadagitoy nga aldaw, ti itataud dagiti baro a kita ti TB ti pakatayan ti agarup dua a milion a tattao iti kada tawen

[Credit Lines]

X ray: New Jersey Medical School–National Tuberculosis Center; lalaki: Rinetrato: WHO/Thierry Falise

[Ladawan iti panid 4]

Maysa a kitikit idiay Alemania, a napetsaan iti agarup 1500, a mangiladawan iti doktor a nakamaskara tapno masalaknibanna ti bagina manipud iti Black Death. Bangbanglo ti linaon ti pannakasippitna

[Credit Line]

Godo-Foto

[Ladawan iti panid 4]

Ti bakteria a nakaigapuan ti epidemia bubonica

[Credit Line]

© Gary Gaugler/Visuals Unlimited