Ni Marco Polo Linasatna ti Ruta ti Seda nga Agpa-China

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ITALIA

Iti pantalan ti Venice, adda tallo a lallaki a dimsaag manipud iti maysa a pangnegosio a barko. Awan ti nagdardaras a simmabat kadakuada. No saan a gapu iti karkarna a langada, saan koma a nakadkadlaw ti isasangpetda, kalpasan ti 24 a tawen a panagnaedda iti sabali a pagilian. Tangay rutayrutayen ti kawesda a pino idi a seda nga estilo Mongol, kinuna ti maysa a libro a ti “langa ken bengngatda ket kas kadagiti umili iti Tatar, ta dandanin nalipatanda ti lenguahe ti Venice.” Dagiti biahero ket da Marco Polo, ni tatangna, ken ni ulitegna. Tawen 1295 idi.

KADAGITI kasadaran da Marco, ni tatangna, ken ni ulitegna, kasla nakaskasdaaw dagiti pakasaritaan ti panagdaliasatda iti adayo a Cathay, ti agdama itan a China. Dagiti pakasaritaan ni Marco​—nga orihinal a napauluan iti Description of the World ken Travels of Marco Polo​—​idi agangay, ti nangisalaysay kadagiti sibilisasion a di pay idi naammuan nga aduan iti kinabaknang ken tagilako a kayat a magun-odan dagiti negosiante a naggapu kadagiti Makinlaud a pagilian. Napikapik unay ti imahinasion dagiti nagbasa iti librona. Iti las-ud ti 25 a tawen kalpasan ti panagsubli ni Marco, magun-odan idin dagiti manuskrito a bersion iti Franco-Italiano, Pranses, Latin, Tuscano, Veneciano, ken mabalin nga Aleman. Awan kaaspingna dayta a balligi idi Edad Media. Nakopia ti librona iti dua a siglo ket sipud idi 1477, nagtultuloy a nayimprenta dayta iti adu a lenguahe. Nalabit a ni Marco Polo ti kalatakan pay laeng a taga Europa a nagdaliasat iti Ruta ti Seda nga agpa-China. Apay a nagbiahe? Ket mapapati kadi ti amin nga imbagana a nakita ken inaramidna?

Dagiti Negosiante ti Venice

Idi maika-13 a siglo, adu a negosiante ti Venice ti nagnaed idiay Constantinople, Istanbul itan, ket bimmaknangda unay sadiay. Karaman kadakuada da Niccolò ken Maffeo Polo, ti tatang ken ti uliteg ni Marco. Idi agarup 1260, inlakoda ti sanikuada iti dayta a lugar, inusarda dayta a pagpuonan iti negosio a saniata, sada nagturong iti kabesera ti makinlaud a sakup ti agturay iti Imperio ti Mongolia, ti Sarai, babaen ti panagdaliasatda iti Volga River. Pimmigsa ti negosioda, ket nadoble ti kinabaknangda. Gapu iti gubat, dida nakaawid, isu a nagturongda iti daya. Mabalin a nagkabalioda a nagturong iti dakkel a nakomersialan a siudad ti Bukhara, nga Uzbekistan itan.

Gapu iti riribuk, dida nakapanaw sadiay iti tallo a tawen agingga a limmasat iti Bukhara dagiti babaonen a mapan ken Kublai​—ti Kangatuan nga Agturay kadagiti Mongol, a makinsakup iti Korea agingga iti Poland. Dagiti babaonen inawisda da Niccolò ken Maffeo a kumuyog kadakuada, tangay kas iti insalaysay ni Marco, ti Kangatuan nga Agturay kadagiti Mongol awan pay idi ti naam-ammona  nga asinoman a “Latin”​—a mabalin a kayatna a sawen dagiti taga makin-abagatan a Europa​—​isu a maragsakan a makisarita kadakuada. Gapu iti makatawen a panagdaliasat, nakadanon ti agkabsat a Polo iti sangakabbalayan ni Kublai Khan, ti apoko ni Genghis Khan, ti nangipasdek iti Imperio ti Mongolia.

Ti Kangatuan nga Agturay kadagiti Mongol pinasangbayna ti agkabsat a Polo ket nagadu ti inyimtuodna kadakuada maipapan iti Europa. Inikkanna ida iti balitok a tapi a mangisierto iti natalged a panagawidda ken intalekna kadakuada ti surat a mangkidkiddaw a mangibaon ti papa iti “sangagasut a masirib a lallaki, a nasursuruan iti linteg ni Kristo ken nalaing iti arte ti panangasaba kadagiti umili ni [Kublai].”

Kabayatanna, naipasngay ni Marco. Sangapulo ket lima ti tawenna idi damo a nagkitada ken ni tatangna idi 1269. Idi simrekda manen kadagiti teritoria dagiti “Kristiano,” naammuan da Niccolò ken Maffeo a natayen ni Papa Clement IV. Nagurayda iti kasunona, ngem daytoy tallo a tawen a kinaawan ti papa ti kapautan pay laeng. Kalpasan ti dua a tawen, idi 1271, nagsublida iti Kangatuan nga Agturay kadagiti Mongol, sada inkuyog ni Marco nga agtawen idi iti 17.

Panagdaliasat ni Marco

Idiay Acre, Palestina, ti nalatak a politiko iti iglesia a ni Teobaldo Visconti inikkanna ti agkabsat a Polo iti surat para iti Kangatuan nga Agturay kadagiti Mongol a mangilawlawag no apay a di natungpal ti agkabsat a Polo ti kiddawna a sangagasut a masirib a lallaki. Idi addadan idiay Asia Menor, nadamagda a ni Visconti a mismo ti napili kas papa, isu a nagsublida kenkuana idiay Acre. Imbes a sangagasut a masirib a lallaki, nangibaon ti baro a papa a ni Gregory X iti dua laeng a praile nga autorisado a mangorden iti papadi ken obispo ken mangted kadakuada iti maitutop a kredensial ken sagut para iti Agturay. Nagrubbuat manen ti grupo, ngem nagawid dagiti praile gapu ta nabutnganda kadagiti gubat a madama idi kadagidiay a rehion. Nagtultuloy a nagdaliasat da Marco, ni tatangna, ken ni ulitegna.

Nagdaliasat dagitoy a tallo kadagiti pagilian a maawagan itan iti Turkey ken Iran sada nagpa-Persian Gulf tapno aglayagda. Ngem idi nakitada a narukop dagiti barko, “ad-adda a nagdanagda gapu ta di natalged dagitoy,” isu nga inkeddengda ti agbiahe laengen iti takdang. Iti panagpa-amianan ken panagpadayada, limmasatda iti let-ang, nangato a kabambantayan, berde a bantay nga addaan iti patad a pantok, ken iti nadam-eg a pagpastoran dagiti taga Afghanistan ken ti Pamirs sakbay a nakadanonda idiay Kashgar, iti agdama itan a paset ti China a mangtartarawidwid iti mismo a rehion ti Xinjiang Uygur. Kalpasanna, sinurotda ti kadaanan a ruta a nagdaliasatan ti grupo dagiti komersiante iti abagatan ti Tarim Basin ken Gobi Desert,  isu a nakadanonda idiay Cambaluc, ti agdama itan a Beijing. Tallo ket kagudua a tawen ti intero a biaheda, a pakairamanan ti panangsarakusokda iti nakaro a paniempo ken panangibtur iti dida ammo a sakit ni Marco.

Adu ti napaliiw ni Marco iti dalan​—ti bantay a nakaisadsadan kano ti daong ni Noe idiay Armenia ken ti nakaitaneman kano dagiti Mago idiay Persia. Nakitana met kano dagiti lugar a napalalot’ kinalam-ekda ken ti kanayon a kinasipnget iti adayo nga amianan. Ni Marco ti kaunaan a nangdakamat iti petroleo, iti Makinlaud a literatura. Impalgakna a ti “salamander” ket maysa a mineral​—ti asbestos​—a masarakan iti rehion ti Xinjiang Uygur, imbes a dutdot ti animal  a makaandur iti apuy, kas iti maipagarup. Nagadu idiay China dagiti mauram a nangisit a bato​—ti uging​—ta mabalin ti agipapudot iti pagdigus iti kada aldaw. Iti sadinoman a napananna, insuratna ti maipapan kadagiti napaliiwna a pagarkos, taraon, ken inumen​—nangruna ti immalsemen a gatas ti kabaian a kabalio dagiti Mongol​—agraman dagiti narelihiosuan ken mahiko nga aramid, negosio, ken tagilako. Naan-anay a baro kenkuana ti papel a kuarta a nausar iti pagarian ti Kangatuan nga Agturay kadagiti Mongol.

Saan a pulos nga impalgak ni Marco ti kapanunotanna no di ket insalaysayna, a saan a naibasar laeng iti emosionna ti nakita wenno nangngegna. Mabalintay laeng a pugtuan no kasano ti nariknana idi rinaut dagiti agtatakaw a nangkautibo iti sumagmamano kadagiti kakaduana ken nangpapatay pay ketdi iti dadduma.

Panagserbi ken ni Kublai Khan?

Imbaga ni Marco nga isuda ken tatangna agraman ni ulitegna ket 17 a tawen a nagserbi ken ni Kublai Khan, wenno ti Kangatuan nga Agturay kadagiti Mongol. Kabayatan dayta a tiempo, masansan a naibaon ni Marco kadagiti adayo a paset ti imperio ti Kangatuan nga Agturay kadagiti Mongol tapno agurnong iti impormasion, ken tinarawidwidanna met ti agdama itan a siudad ti Yang-chou, Jiangsu Province.

Mapagsusupiatan no pudno met laeng wenno saan ti imbaga ni Marco. Awan ti panagtalek dagiti Mongol kadagiti Tsino a pinarmekda, isu a nagusarda kadagiti ganggannaet a mangtarawidwid iti imperio. Ngem kasla imposible nga agbalin a gobernador ti saan a de adal a ni Marco. Nalabit aglablabes ti dineskribirna a saadna. Nupay kasta, situtulok dagiti eskolar a mangakseptar a mabalin nga isut’ maysa a “makatulong nga emisario nga addaan met iti saad.”

Nupay kasta, nabaelan ni Marco nga iladawan dagiti makaay-ayo a buya dagiti nakabakbaknang a siudad nga addaan kadagiti pagano ken karkarna a kostumbre a paset ti lubong a naan-anay a di inkankano ti Europa wenno naammuan laeng babaen ti sarsarita ken saosao. Pudno aya nga adda idi dagita nga aduan populasion a sibilisasion, a nabakbaknang ngem iti Europa? Kasla imposible.

Kinuna ni Marco a ti palasio ti Kangatuan nga Agturay kadagiti Mongol “ti kangayedan a Palasio. Nakalawlawa ti pasdek, nakabakbaknang, ken nakapimpintas, ta awan pay tao ditoy daga a mabalin a makaaramid iti aniaman a mangartap iti dayta.” Nakalupkopan dagiti didingna iti balitok ken pirak, nakitikitan iti balitok a dragon, atap nga animal, tumatayab, kabaliero, ken didiosen. Aggilapgilap a kas iti kristal ti nangato nga atepna a natayengteng a nalabaga, duyaw, berde, ken asul. Aduan iti amin a kita ti animal dagiti nangayed a parkena.

No maidilig iti agsikkosikko a pasilio ti Europa idi Edad Media, addaan ti Cambaluc kadagiti nakalinlinteg ken nakaak-akaba a kalsada ta uray la makita dayta ti maysa a tao manipud iti maysa a pader agingga iti sabali a pader ti siudad. Kinuna ti maysa a taga Venice a ditoy a “naisangpet ti nagadu a banag nga agkakangina, manmano, ken nakaad-adu . . . , ngem iti uray sadinoman a siudad iti lubong. Iti kada aldaw, 1000 a karuahe a napno laeng kadagiti seda ti sumrek iti siudad malaksid iti dadduma pay a karuahe nga addaan iti dadduma pay a tagilako.”

Nakaskasdaaw ti bilang dagiti barko nga aglaylayag iti Yangtze River, a maysa kadagiti kaatiddogan iti lubong. Pinattapatta ni Marco a ti pantalan ti Sinju ket mabalin a pagsangladan ti inggat’ 15,000 a barko.

Maysa kadagiti kostumbre dagiti Mongol a dinakamat ni Marco ti panagkasar dagiti natay nga ubbing. No natayan ti maysa a pamilia iti anak  a lalaki nga agtawen iti uppat wenno nasursurok ken adda met sabali a pamilia a natayan iti balasitang a katawenanna, nalabit ikeddeng dagiti amma a rumbeng nga agkasar dagiti natay nga annak, isu nga agaramidda iti kontrata ti kasar ken mangangayda iti dakkel a padaya. Mayatang dagiti taraon, ken mauram dagiti papel a naaramid a kaarngi dagiti adipen, kuarta, ken alikamen iti balay, agsipud ta patienda a dagiti “agassawa” ti mangtagikua kadagitoy iti aw-awaganda a sabali a lubong.

Nasdaaw ni Marco iti kinalaing ti militar, panagturay, ken narelihiosuan a panagpabus-oy dagiti Mongol. Karaman iti adu a naaramidanda iti kagimongan ken ekonomia ti panangtulongda kadagiti napanglaw ken masakit, panagbantay tapno awan ti rumsua nga uram ken riribuk, panagipempen iti taraon kadagiti sarusar tapno adda mausar no tiempo ti layus, ken sistema ti koreo tapno napartak ti komunikasion.

Nupay ammona ti plano dagiti Mongol a mangraut iti Japan, saan nga imbaga ni Marco a nakapanen sadiay. Nupay kasta, imbagana a nagadu ti balitok idiay Japan ta bin-ig a kasta ti nayatep ken naipalitada iti palasio ti emperador. Ti libro ni Marco ti kakaisuna a nangdakamat iti Japan nga insurat ti taga Europa sakbay ti maika-16 a siglo.

Iti sinigsiglo, agpadpada nga adu ti nagsiddaaw ken nangumsi iti libro ni Marco. Dagiti eskolar ita, kalpasan a tiningitingda amin dagiti di umiso a pasetna ti nangdepinar iti dayta kas “awan kaaspingna a deskripsion” ti kangitingitan ti panagturay ni Kublai.

Panagsubli Idiay Venice

Pimmanaw da Marco, ni tatangna, ken ni ulitegna idiay China idi agarup 1292. Imbaga ni Marco a nagpaut iti 21 a bulan ti ekspedision, a nagrubbuat iti agdama itan a Quanzhou, dimmagas biit idiay Vietnam, Malay Peninsula, Sumatra, ken Sri Lanka, sada inunor ti kosta ti India agingga idiay Persia. Nakadanonda idiay Constantinople ken kamaudiananna idiay Venice iti maudi a paset ti panagdaliasatda. Agsipud ta pimmanawda iti 24 a tawen, natural laeng a saan ida a nailasin a dagus dagiti kabagianda. Agtawen idin ni Marco iti 41 wenno 42.

Narigat a panunoten no kasano kaadayo ti dinaliasat ni Marco. Ti maysa a mannurat a nabiit pay a nangikagumaan a mangtunton kadagiti napanan ni Marco ti nagdaliasat iti nasurok a 10,000 a kilometro iti nagbaetan ti Iran ken China laeng. Uray no babaen ti moderno a panagdaliasat, nagrigat a tuntonen dayta.

Ti libro ni Marco ket naipasurat kano iti maysa nga agnagan iti Rustichello iti pagbaludan idiay Genoa idi 1298. Sigun iti tradision, bayat a tartarawidwidan ni Marco ti maysa a barko dagiti taga Venice, natiliw bayat nga aglaylayag a kadua dagiti taga Genoa, a makigubgubat idi iti Venice. Napadasanen ti padana a balud a ni Rustichello ti agsurat kadagiti salaysay iti lenguahe a Pranses wenno Franco-Italiano, isu a nabatad a naparegta nga agsurat gapu iti pannakikadua ni Marco kenkuana.

Nalabit nawayawayaan ni Marco idi 1299, idi nagkinnappia ti Venice ken Genoa. Nagsubli idiay Venice, nangasawa, ken naaddaan iti tallo a babbalasang. Natay iti nakayanakanna a siudad idi 1324 iti edad nga 69.

Kaskasdi a pagduaduaan ti dadduma a tattao no talaga nga inaramid amin ni Marco ti amin nga imbagana wenno basta nangisalaysay kadagiti sarsarita a nangngegna manipud iti dadduma a biahero. Ngem aniaman ti nakaibasaran ti Description of the World ni Marco Polo, bigbigen dagiti eskolar ti kinapateg dayta. Kinuna ti maysa a historiador: “Ita pay laeng a nakaipaay ti maysa a tao iti kasta a kaadu ti baro nga impormasion maipapan iti geograpia ti Laud.” Ti libro ni Marco Polo ket agtalinaed a maysa nga ebidensia iti nabayagen ken agtultuloy a tarigagay ti tao nga agbiahe, makakita kadagiti baro a buya, ken makadanon iti adayo a luglugar.

[Mapa iti panid 24, 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Panagdaliasat ni Marco a nagpa-China (kitaem ti publikasion)

Bayat nga adda idiay China (kitaem ti publikasion)

Ti panagdaliasatna a nagawid (kitaem ti publikasion)

ITALIA

Genoa

Venice

TURKEY

Istanbul (Constantinople)

Trabzon

Acco (Acre)

(Sarai)

GEORGIA

Mt. Ararat

IRAN (PERSIA)

Persian Gulf

AFGHANISTAN

UZBEKISTAN

Bukhara

PAMIRS

Kashgar

TARIM BASIN

GOBI DESERT

MONGOLIA

(KOREA)

CHINA (CATHAY)

Beijing (Cambaluc)

Yang-chou

Yangtze River

Quanzhou

MYANMAR

VIETNAM

MALAY PENINSULA

SUMATRA

SRI LANKA

INDIA

[Credit Line]

Mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 24]

Venice

[Ladawan iti panid 24, 25]

Mt. Ararat

[Credit Line]

Robert Azzi/Saudi Aramco World/PADIA

[Ladawan iti panid 24]

Babai a taga Mongolia

[Credit Line]

C. Ursillo/Robertstock.com

[Ladawan iti panid 24, 25]

Bangkero, Myanmar

[Ladawan iti panid 25]

Ti Great Wall of China

[Ladawan iti panid 25]

Beijing

[Ladawan iti panid 25]

Vietnam

[Ladawan iti panid 25]

Rekrekado idiay India

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Dagiti Tsino a kumakabalio, ni Kublai Khan, ti Yangtze River

[Credit Lines]

Dagiti kumakabalio: Tor Eigeland/Saudi Aramco World/PADIA; Kublai Khan: Collection of the National Palace Museum, Taiwan; Yangtze River: © Chris Stowers/Panos Pictures

[Picture Credit Line iti panid 23]

© Michael S. Yamashita/CORBIS

[Picture Credit Line iti panid 27]

© 1996 Visual Language