Dagiti Rigat Idi Tiempo ti Gubat Insaganadak nga Agbiag

KAS INSALAYSAY NI ERNST KRÖMER

“Daytoy ti siledyo.” Dagitoy a sasao ti nangpasangbay kadakami a dua idiay Gabon, Makinlaud nga Africa. Umdas laeng dayta a siled para iti kutson. Innem a bulan a nagnaedkami iti dayta a siled.

TI PANAGBIAGKO iti talon kabayatan ti Gubat Sangalubongan II ti nangisagana kaniak nga agbiag iti sidong dagiti narigat a kasasaad. Idi kellaat a nangrugi ti gubat idi 1939, ti Poland ket dagus a sinakup ti Alemania nga iturturayan dagiti Nazi. Uppat idi ti tawenko. Ti pamiliami ket buklen ti dadakkelko, adiek a lalaki ken babai, ken dua a manangko. Pinakdaarannakami ni Tatang nga agsaganakami kadagiti narigat a tiempo no maabak ti Alemania iti gubat.

Nagnaedkami idiay Löwenstein, maysa a bassit a purok dagiti Aleman idiay Lower Silesia, a paset itan ti Poland. Iti talonmi, nga agarup 25 nga ektaria, nagmulakami iti bukbukel ken nagtarakenkami kadagiti dinguen. Nagtrabaho met ni Tatang kas administrador dagiti mannalon iti dayta a rehion. Idi nagturay dagiti Nazi, inusarda ni Tatang a mangorganisar kadagiti mannalon tapno tumulongda iti gubat.

Nagserbi ni Tatang a kabaliero kabayatan ti immuna a gubat sangalubongan, ket ti trabahona iti gobierno dagiti Nazi ti nangsalbar kenkuana manipud iti panagsoldado. Nabayag idin nga immikkat ti dadakkelko iti relihionda agsipud ta naupayda iti pannakinamin dagiti klero kabayatan ti Gubat Sangalubongan I. Nagbanaganna, dimmakkelak a saan a pulos nga interesado iti relihion.

Nangrugiak a nageskuela idi 1941, ngem kagurak dayta ket napanunotko nga ad-adu ti makapainteres nga aramiden ngem ti ageskuela. Idi arinunos ti 1944, innem la a bulan sakbay a nagpatingga ti gubat, sinakup dagiti Ruso ti Breslau (Wrocław ita), ti kabesera ti Lower Silesia. Maysa a rabii ti Sabado, nakitami ti ili, dandani 50 a kilometro ti kaadayona, a limmawag gapu iti apuy ti kanyon ken panagbettak dagiti bomba nga intinnag dagiti eroplano. Di nagbayag, masapul nga agkamangkamin iti kabambantayan. Idi nagpatingga ti gubat, nagawidkami idiay Löwenstein.

Kalpasan ti Gubat

Kalpasan ti gubat, nariribuk ti kasasaad. Narames dagiti babbai, ken inaldaw ti panagtakaw. Natakaw ti kaaduan a dinguenmi.

Naaresto ni Tatang idi Hulio 1945. Nawayawayaan kalpasan ti pito a rabii a naulpit a pannakapalutpotna. Tallo a bulan kalpasanna, naaresto  manen sa naipanaw. Pulos a saanmin a nakita kalpasan dayta. Dua a lallaki a Polako ti nangtagikua iti talonmi. Idi Abril 1946, napapanaw ti amin nga Aleman iti purok ken napalubosanda a mangitugot iti kabaelanda laeng nga awiten.

Nagsagana ni Nanang para iti daytoy, isu a saankami a nataranta. Isut’ addaan iti de pilid a dakkel a basket. Dita a naikarga dagiti pagiddaanmi, ket adda kaday ti tunggal maysa kadakami a napno iti kasapulanmi. Dagiti armado a puersa ti Poland inlugandakami amin kadagiti bagon ti baka​—30 a tattao iti kada bagon. Agarup dua a lawas kalpasanna, simmangpetkami iti destinasionmi iti amianan a laud ti Alemania, nga asideg iti Netherlands.

Ti gobierno pinagnaedda ti pamiliami agraman kakabagianmi​—19-kami amin​—iti dua a siled iti maysa a talon agarup walo a kilometro manipud Quakenbrück. Idi agangay, dadduma kadagiti kabagianmi ti naikkan iti lugar a pagnaedan a kadua ti dadduma pay a mannalon, isu a saankami unayen a naglilinnetlet.

Nagadu ti inaramid ni Nanang a sakripisio para kadakami nga annakna. Masansan a saan a nangan tapno adda kanenmi. Awan pagsungrodmi kabayatan ti damo a kaaddami sadiay iti tiempo ti lam-ek. Naabbongan ti diding ken bobidami iti napuskol a yelo, ket kas man la kueba a yelo dagiti siledmi. Naimbag laengen ta naimeng ti pagiddaanmi, isu a nakalasatkami.

Pannakiam-ammo Kadagiti Saksi

Idi agarup 1949, nakaawat ni Nanang iti kopia Ti Pagwanawanan manipud iti maysa kadagiti ikitko. Maysa nga artikulo iti dayta ti nangipalagip kenkuana a kabayatan ti gubat, nangngegna ni Hitler iti radio a nangkondenar iti ‘puli ti tattao’ a nangipakpakauna iti pannakaabak ti Alemania. Pinampanunot ni Nanang no siasino dagitoy a tattao. Kalpasanna, idi nabasana iti Pagwanawanan nga isuda dagiti Saksi ni Jehova, natukay ti interesna, isu nga inkeddengna ti agpayadal iti Biblia kadakuada.

Maysa nga aldaw idi Abril 1954, naam-ammok ti agassawa a Saksi a mangyad-adal iti Biblia ken ni Nanang. Kalpasan ti panagadal, inawatko ti bokleta a Can You Live Forever in Happiness on Earth? agraman ti suskripsion iti Pagwanawanan. Apaman a nabasak ti bokleta, nakombinsirak a nasarakakon ti kinapudno. Isu nga intedko dayta iti amok tapno basaenna. Idi dinamagko ti makunana, kastoy ti imbagana: “Nagsayaat dagiti naisalaysay ngem kasla imposible. Narigat a patien.”

Kinunak kenkuana: “Bueno, siguradok a daytoy ti kinapudno, isu a surotek dayta.” Nagwingiwing sana kinuna: “Daytoy a mensahe ket para iti naemma. Natangken unay ti ulom tapno agbalinka a Saksi.” Ngem binalbaliwak ti kabibiagko.

Uray no awan ti Saksi iti dayta a lugar, nagadalak a sisiak ken nagbisikletaak iti agarup sangapulo a kilometro iti kada lawas tapno makigimongak. Idi agangay, tinabunuak ti maysa nga asamblea sirkito. Nagadu a kongregasion dagiti Saksi ti nagtataripnong tapno agdaydayaw. Sadiay a nakikaduaak iti damo a gundaway iti dadduma a mangaskasaba iti publiko. Di nagbayag, regularen nga ar-aramidek dayta. Idi Hulio 14, 1954, nabautisarankami a dua ken ni Nanang. Kalpasanna, nagbalin metten a Saksi ni lolak idi agtawen iti 80.

Nagadu a tiempo ti busbosek iti panagtalon isu nga insardengko ket simrekak nga agtrabaho iti maysa nga ahensia a mangay-aywan iti kabakiran. Kalpasanna, immakar ti pamiliami idiay Reutlingen, maysa a bassit nga ili nga asideg iti Stuttgart. Sadiay a nagbalin a Saksi ti adingko a ni Ingrid. Isu laeng kadagiti kakabsatko ti nagbalin a Saksi.

Panangasaba iti Amin a Tiempo

Idi 1957, naipagna met laengen ni Nanang dagiti papeles a legal a mangideklara a natayen ni Tatang. Nagbanaganna, nangrugin a nagpension, a nakatulong iti panagbiagna uray no awan ti pinansial a tulongko. Agsipud ta awanen ti sustentuak iti pamiliak, nagtrabahoak iti paset-tiempo ket idi Abril 1957, nangrugiak a mangaskasaba iti amin a tiempo kas payunir. Kalpasanna, nakaawatak iti awis nga agserbi kas special pioneer. Idi nadamag daytoy ti maysa a padak a Saksi, inawisnak iti opisinana ket kinunana, “Siguradok a kasapulam ti tulong.” Kalpasanna, inikkannak iti 500 a deutsche mark. Babaen iti dayta, gimmatangak iti amin a kawes a kasapulak sa adda pay 200 a mark a nabati.

Idi 1960, nagboluntarioak nga agserbi idiay Austria. Sadiay a tinagiragsakko ti nangasaba iti  bassit a purok ti Scheibbs ken apagbiit iti siudad ti Linz, ngem iti arinunos dayta a tawen, nakaro ti pannakaaksidentek iti motorsiklo, a nakatukkolan ti kannawan a gurongko. Kalpasan ti agsasaruno nga operasion, nagtultuloyak iti nakaidestinuak. Nupay kasta, idi 1962, masapul nga agsubliak idiay Reutlingen tapno asikasuek dagiti problema ti papelesko iti imigrasion. Bayat ti kaaddak sadiay, naoperaak manen tapno maikkat ti metal a naikabil iti gurongko. Insardengko ti nagpayunir iti innem a bulan tapno makateggedak iti pagpaagasko.

Idi nagbisita ti agdaldaliasat a manangaywan iti kongregasion a pagserserbiak, insingasingna nga agaplayak iti sanga nga opisina dagiti Saksi nga adda idi idiay Wiesbaden, Alemania. Inaramidko dayta, ket dua a lawas kalpasanna, nakaawatak iti telegrama a mapanakon sadiay. Makalawas kalpasanna, idi Mayo 1963, addaakon iti sanga nga opisina ti Alemania, a maawagan iti Bethel, tapno agtrabaho iti rotary press a pagimprentaan kadagiti magasin.

Sipapasnek a Panagsursuro

Ti Bethel ti kasayaatan kadagiti amin a nagnaedak, ket nagbiit a nasursurok ti makibagay iti okupado a trabaho sadiay. Idi 1965, nagpasiarak idiay Espania, ket sililimed a nangiserrekak iti literatura a naibasar iti Biblia, gapu ta maiparit idi ti mangasaba sadiay. Gapu iti dayta a panagpasiar, natignayak nga agsursuro iti sabali a lenguahe, ket Ingles ti pinilik. Inusarko ti tunggal gundaway tapno agadal. Agarup iti daytoy a tiempo, nabuangay ti kaunaan nga Ingles ti pagsasaona a kongregasion idiay Alemania, ket nakitimpuyogak iti dayta. Pito nga oras ti damo a panangadalko iti maysa a maadal nga artikulo iti Ingles a Pagwanawanan. Idi lima laengen nga oras ti panagadalko iti maikadua a gundaway, ammok a rumangrang-ayakon.

Idi 1966, naawisak a tumabuno iti maika-43 a klase ti Gilead, maysa eskuelaan iti Estados Unidos a nadisenio a mangsanay kadagiti ministro dagiti Saksi ni Jehova iti trabaho a kinamisionero. Kalpasan ti panagturpos, kaduak ni Günther Reschke a naidestino idiay Gabon, Makinlaud nga Africa, idi Abril 1967. Idi simmangpetkami idiay Libreville, a kabesera ti Gabon, nagnaedkami iti bassit a siled a dineskribirko iti pangrugian ket iti siled a panganan ti nangisalapayanmi kadagiti kawesmi. Innem a bulan kalpasanna, nayakarkami iti sabali a pagtaengan dagiti misionero.

Narigatanak nga agsursuro iti Pranses idiay Gabon. Kamaudiananna, kalpasan ti panagregget, medio simmayud metten ti panagsaok iti dayta. Idi 1970, kellaat a naiparit ti panangasabami idiay Gabon, ket dua a lawas ti naited a pawayway kadakami a misionero a mangpanaw iti pagilian.

Panagturong iti Central African Republic

Kaduak ti dadduma pay a misionero a naidestino idiay Central African Republic. Pranses ti opisial a lenguahe iti pagilian, ngem tapno makasabaanmi ti kaaduan a tattao, nasken a sursuruenmi ti Sango. Naibaonkami a mangibangon iti pagtaengan dagiti misionero iti ili ti Bambari, dandani 300 a kilometro manipud iti kabesera a Bangui. Awan koriente wenno gripo idiay Bambari, ngem dua a kongregasion ti agkasapulan iti tulongmi.  Gapu kadagiti kapadasak iti gubat idiay Europa, nalaklaka nga amang ti panangandurko iti panagbiag idiay Bambari, agraman kadagiti simmaganad a lugar a napanak.

Kalpasan ti dua a tawen a panagserbik idiay Bambari, natudinganak a mangbisita kadagiti kongregasion kas agdaldaliasat a manangaywan. Adda agarup 40 a kongregasion iti intero a pagilian, ket makalawasak iti tunggal kongregasion a binisitak. Adda bassit a kotsek, ngem no lasonglasong dagiti kalsada, agusarak iti pangpubliko a lugan.

Iti intero a pagilian, ti laeng Bangui ti lugar a mabalin a pagpatarimaanan kadagiti lugan. Yantangay kalikaguman ti ministeriok nga agdaliasatak iti adayo a luglugar, gimmatangak kadagiti remienta ken sumagmamano a libro maipapan iti panangtarimaan iti lugan, isu a kaaduanna, siak ti nangtarimaan iti luganko. Naminsan, nadadael ti maysa a kaha ti universal bearing iti drive shaft, isu a saan a makataray ti lugan. Agarup 60 a kilometro dayta manipud iti kaasitgan a balay, isu a nangpukanak iti nammek manipud iti kabakiran ket diniseniok dayta a kaha ti bearing. Babaen ti panangaramatko iti adu nga asete, inkabitko dayta iti drive shaft babaen iti alambre isu a naitultuloyko ti nagdaliasat.

Nangnangruna a makakarit ti panagserbi iti let-ang, wenno away, agsipud ta manmano ti makabasa wenno makasurat sadiay. Iti maysa a kongregasion, maymaysa ti makabasa, ken adda depekto ti panagsaona. Nakarigrigat ti leksion nga adalen iti artikulo Ti Pagwanawanan, ngem makapabileg iti pammati a makita a sipapasnek nga ikagkagumaan ti kongregasion a tarusan dagiti punto a mailawlawag.

Kalpasanna, dinamagko ti maysa a grupo no kasano a nagunggonaanda manipud kadagiti leksion a saanda a naan-anay a maawatan. Nagpintas ti insungbatda: “Makapagpipinnaregtakami.”​—Hebreo 10:23-25.

Uray no adu kadagiti Kristiano a kakabsat ti saan a makabasa wenno makasurat, nagadu ti insuroda kaniak maipapan iti panagbiag. Naapresiarko ti kinapateg ti Nainkasuratan a pammagbaga nga ‘ibilangyo a ti dadduma nangatngatoda ngem dakayo.’ (Filipos 2:3) Nagadu ti insuro kaniak dagiti Africano a kakabsat maipapan iti ayat, kinaasi, ken kinamanagpadagus, ken no kasano ti agbiag iti away. Napatpategen nga amang kaniak ti pammakada a sasao ni Kabsat Nathan Knorr, nga agdama idi a presidente ti Gilead School, iti aldaw ti panagturposko. Kinunana: “Agtalinaedkayo a napakumbaba, saantay koma a pulos a panunoten nga ammotayo ti amin. Saan. Nagadu pay ti rumbeng nga adalentayo.”

Biag iti Away ti Africa

Nakipagnaedak kadagiti lokal a kakabsat bayat ti panagbisitak iti nadumaduma a kongregasion. Masansan a kasla piesta ti lawas ti panagbisitak, nangruna kadagiti ubbing. Ngamin, aganup wenno agkalap ti bisitaek a kongregasion ken ikagumaanda ti mangipaay iti nawadwad a taraon para iti amin.

Iti panagdagusko iti kalapaw ti kakabsat, kinnanko ti amin, manipud kadagiti anay agingga iti karne ti elepante. Kanayon nga adda sunggo a sidaenmi. Dagiti alingo ken anaping ti kaimasan. Siempre, saan a piesta ti kada aldaw. Idi damo, nabayag bassit a nakibagay ti bagik iti taraon, ngem idi nairuamen, matunaw met laengen iti tianko ti dandani aniaman a maidasar kaniak. Nasursurok a pagsayaatan ti tian ti pannangan iti papaya agraman dagiti bukelna.

Mabalin a mapasamak iti bakir ti amin a kita ti di ninamnama a banag. Naminsan, napagkamaliandak  a mammy-water, a maysa kano a puraw nga al-alia ti natay a tao nga agnanaed iti danum. Patien ti tattao a dayta ti mangguyod iti tao iti uneg ti danum isu a malmes. Isu nga idi rimkuasak iti waig kalpasan ti panagdigusko, nakitanak ti maysa a babai nga immay nagsakdo ket nagtaray nga agririaw. Idi inlawlawag ti padak a Saksi a maysaak a bumisbisita a mangaskasaba, saan a maysa nga al-alia, di mamati dagiti tattao. Inrasonda, “Saan a pulos nga umay ditoy ti maysa a puraw a tao.”

Masansan a naturogak iti kannag agsipud ta presko ti angin. Kanayon a nangitugotak iti moskitero, yantangay salaknib dayta kadagiti uleg, manggagama, utot, ken dadduma pay. Namin-adun a rinautdak dagiti kuton ket saanak a naan-ano gapu iti moskitero. Maysa a rabii, linenteak ti moskiterok ket nakitak nga inarakda dayta. Dagus a nagtarayak agsipud ta dagitoy a kuton, nupay babassitda, mapapatayda uray dagiti leon.

Bayat nga addaak iti makinlaud a paset ti Central African Republic, nga asideg ti Congo River, nangasabaak kadagiti Pygmy, a talaga nga agpannuray iti daga tapno adda pagbiagda. Naglaingda nga aganup ken ammoda no ania ti mabalin ken saan a mabalin a kanen. Dadduma ti makasao iti Sango, ket siraragsak a dimngegda. Immanamongda a sarungkaranmi ida, ngem idi agsublikami kadakuada, naammuanmi nga immakardan iti sabali a lugar. Awan pay la idi ti nagbalin a Saksi, ngem naammuak idi agangay a dadduma a Pygmy ti nagbalinen a Saksi idiay Republika ti Congo.

Lima a tawen a nagserbiak kas manangaywan iti sirkito iti Central African Republic. Nagdaliasatak iti intero a pagilian, kaaduanna iti panagbisita kadagiti kongregasion iti away.

Panagserbi iti Sanga nga Opisina ti Nigeria

Idi Mayo 1977, naawisak nga agserbi iti sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Lagos, Nigeria. Daytoy a pagilian ti kaaduan iti umili iti Africa nga addaan idi iti dandani 100,000 a Saksi, ket agarup 80 ti agserserbi iti sanga nga opisina. Natudinganak nga agtrabaho iti garahe, a nakairamanan ti panangtarimaan ken panangmantener kadagiti lugan.

Idi 1979, nagsubliak iti panagtalon, ti trabahok idi baritoak pay idiay Europa. Ti talon, a pagtataudan ti taraon para kadagiti agtartrabaho iti sanga nga opisina, ket adda idiay Ilaro, agarup 80 a kilometro manipud Lagos. Sadiay a nasursurok a talaga a naiduma ti panagtalon idiay Europa no idilig iti panagtalon iti napuskol a kabakiran iti tropiko. Kalpasan ti tallo ket kagudua a tawen a panagtrabaho sadiay, nagsubliak idiay Lagos ket nagtrabahoak manen iti garahe.

Idi 1986, nayakarak idiay Igieduma, agarup 360 a kilometro manipud Lagos, nga ayan ti dakkel ken baro a sanga nga opisina a maipatpatakder pay laeng idi. Naidedikar daytoy a pasilidad idi Enero 1990. Nairaman iti dayta ti maysa a pagimprentaan, bassit a talon, ken pagtaengan ti nasurok a 500 a katao. Naibangon dagitoy iti 60 nga ektaria a daga a nalikmut iti dandani dua a metro ti kangatona a pader. Iti agdama, siak ti mangiwanwanwan iti talon ken iti pannakamantener ti daga nga as-asikasuen ti 35 a tattao.

Iti agarup 27 a tawen itan, agnanaedak ditoy Nigeria ken talaga a natagiragsakko ti nadumaduma a rebbengek iti sanga nga opisina. Maragsakanak ta ni nanangko ket nagtalinaed a matalek ken Jehova. Ni met Ingrid nga adingko, a nagserbi kas special pioneer iti 14 a tawen, ket agtultuloy nga agserserbi ken ni Jehova a kadua ni lakayna.

Nupay adda dagiti napasarak a rigat, talaga a tagtagiragsakek ti agserbi ken Jehova agraman dagiti naespirituan a kakabsatko iti Makinlaud nga Africa. Agyamanak ta nasalun-atak agingga ita ken ikarkararagko a sapay koma ta mataginayonko dayta tapno maitultuloyko ti naregta a panagserbik iti naindaklan a Diostayo a ni Jehova.

[Mapa iti panid 21]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Nigeria

Central African Republic

Gabon

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 18]

Dakami kada nanangko a Gertrud ken adingko nga Ingrid idi 1939

[Ladawan iti panid 20]

Panagserbi kas misionero idiay Gabon

[Ladawan iti panid 20]

Bayat ti kaaddak idiay Central African Republic, nagnaedak kadagiti purok a kas iti daytoy