Pakalaglagipan ti Nabileg Idi nga Imperio ti Roma

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ALEMANIA

Ania ti nasuroken a 1,900 ti tawenna, nasurok a 500 a kilometro ti kaatiddogna, ken maysa kadagiti kangayedan a historikal a pakalaglagipan ti Imperio ti Roma iti Sentral a Europa? Ti sungbat ket ti limes. *

TI LIMES ti ragup a nagan ti agsasaganad a sarikedked nga imbangon dagiti Romano tapno natalged ti makin-amianan a beddengda maibusor kadagiti tribu nga Aleman. Ita, dagitoy a sarikedked ti mangpaneknek iti kinabileg idi ti kadaanan nga Imperio ti Roma.

Ti orihinal a kaipapanan ti Latin a sao a limes ket ‘desdes nga inaramid ti tao a bumallasiw iti maysa a teritoria, a mangbingay iti dayta.’ Ti limes ket naaramid kas desdes, wenno kalsada. Saan a nairanta dayta idi damo kas maysa a beddeng. Ngem apaman a naibangon, ti limes ket nagbalin a beddeng. Maysa a naisangsangayan a paset ti historia ti Imperio ti Roma ti pannakaaramidna.

Apay a Naaramid ti Limes?

Nauyong iti Roma dagiti tribu nga Aleman iti ballasiw ti makin-amianan a beddeng ti Imperio ti Roma, maysa a rehion a maawagan no dadduma iti barbaricum. Iti dayta a lugar, dagiti tribu kas iti Chatti ti gagangay a nangraut iti beddeng dagiti teritoria ti Roma. Nauyong a mannakigubat dagiti Chatti isu a dakkel ti magastos idi iti namilitaran a kampania maibusor kadakuada.

Imbes a pinadas ti buyot ti Roma a rauten ti barbaricum, nangaramidda iti limes iti ballasiwna, isu a naaramid ti maysa nga akikid a tambak iti nagbaetan ti karayan Rhine ken Danube, a lumasat kadagiti di naparmek a teritoria. Iti dadduma a lugar, daytoy akikid a tambak ket lumasat iti  napuskol a kabakiran. Bambantayan dayta dagiti soldado, isu a medio natalged a pagdaliasatan dagiti biahero.

Idi damo, nangaramid laeng dagiti Romano iti akaba a desdes. Idi agangay, naibangon iti igid ti kalsada dagiti torre a naaramid iti kayo a mabalin a pagnaedan dagiti soldado. Aginnasideg dagiti naaramid a torre. Iti igid ti kalsada, naaramid met ti 2.7 a metro nga alad a natitirad a kayo. Kalpasanna, adda tambak ken trensera a naaramid. Iti dadduma a lugar, adda nainayon a pader ken pagwanawanan a naaramid iti bato.

Kadagiti nasulinek a rehion, ad-adu pay a sarikedked ti naibangon tapno pagnaedan dagiti tropa. Kamaudiananna, idi maikatlo a siglo K.P., nasuroken a 500 a kilometro ti kaatiddog dagiti ketegan ti limes idiay Alemania. Iraman dayta ti 60 a dadakkel a sarikedked ken adu a babbabassit a sarikedked. Kanayonanna, agbambantay dagiti guardia iti di kumurang a 900 a pagwanawanan. Sigun iti dadduma, tallo a kadsaaran agingga iti agarup 10 a metro ti kangato dagitoy.

Artipisial a Beddeng

Nagbalin ngarud nga artipisial a beddeng ti nangrugi idi kas desdes iti daga ti kabusor. Sinaklaw dagiti ketegan ti limes ti labes ti Alemania iti maawagan itan a Netherlands, agingga iti kosta ti North Sea. Naibangon met ti Hadrian’s Wall ken ti Antonine Wall iti England a tinarawidwidan idi ti Roma, tapno masaluadan ti beddeng a maibusor kadagiti tribu ti Caledonia nga agnanaed idi iti agdama itan nga Scotland.

Ti limes ket saan a pulos a nairanta a mangserra a naan-anay iti beddeng. Naaramid dagiti ruangan a mangipalubos iti populasion dagiti barbaricum a bumallasiw iti limes agingga kadagiti probinsia ti Roma a Rhaetia ken Germania Superior. Gapu iti daytoy, adda gundaway dagiti tattao nga aglako kadagiti produktoda.

Nangipaay ti limes iti ebidensia iti naisangsangayan a pannakabalbaliw ti  pagannurotan ti Roma. Kastoy ti insurat ni T. W. Potter: “Iti imatang ti Roma, sinigsiglon a dandani imposible ti kapanunotan a ti imperio ket rumbeng a mangtagikua iti nagadu a ketegan.” Ti beddeng ngarud “ti pangrugian ti nainget a panagbalbaliw ti pagannurotan, manipud iti pannakapalawa agingga iti pannakalimitar.”

Kasano Pay Kaadu ti Nabati?

Idi maikatlo a siglo, nangrugi ti atiddog, nabannayat a pannakarpuog ti imperio. Idi agangay, nagsanud ti buyot manipud kadagiti beddeng a limes. Saanen a matarimaan dagiti sarikedked; sabali ti nakausaran dagiti bato ken kayo. Nagkaruotanen ti sarikedked ti maysa kadagiti kabilgan nga imperio iti lubong sa nabaybay-an ken in-inut a nalipatan.

Nupay kasta, idi arinunos ti maika-19 a siglo, immadu dagiti naginteres iti pakasaritaan ti Roma ken tradision iti Alemania. Sipud idin, natarimaanen dagiti ababa a benneg iti trensera a limes, tambak, ken pader, agraman ti sumagmamano a baluarte ken pagwanawanan. Kaskasdi nga adda dagiti dadakkel a benneg a saanen a naisubli, ket saanen a mailasin.

Maysa kadagiti kasayaatan a naibangon manen a sarikedked ket ti Saalburg iti rehion ti Taunus, agarup 40 a kilometro manipud iti sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Alemania.  Ti baluarte ket 147 a metro por 221 a metro ken nalikmut iti kanal ken pader a bato nga addaan iti pagwanawanan. Dati a pagnanaedan dayta ti agarup 500 a tropa. Iti tengnga ti baluarte ti ayan ti kapatgan a pasdek, ti hedkuarter, wenno principia.

Iti likudan ti principia adda maysa a sinan-templo nga ayan ti maysa a simbolo, wenno bandera. Kuna ti bokleta a Limeskastell Saalburg (Limes Fort Saalburg): “Naidedikar ti sinan-templo a simbolo kadagiti patron a didiosen iti Imperio ti Roma ken iti panagdayaw iti emperador. Adda guardia nga agparada iti sangona iti aldaw.” No kasta, dagiti naisubli a limes ti mangpatalged a dakkel ti naaramidan ti relihion iti biag dagiti soldado.

Sipud daytoy a pannakaisubli, ti ketegan a limes ti nagbalin a nalatak a pagpasiaran dagiti turista. Iti adu a lugar, ti ruta nga impasdek ti limes ket desdes itan para kadagiti agpaspasiar. No makapasiarkanto ditoy Alemania, apay a dimo pasiaren dayta? Makitamto ti nagdakkel a pammalagip nga inton agangay, kumapuy ken mapukaw uray ti kabilgan kadagiti imperio ti tao.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 15]

TI BIAG TI MAYSA A ROMANO A SOLDADO

Ti buyot ti Roma ket buklen idi dagiti lehionario, nga umili ti Roma, ken mangsuporta a tropa (auxilia) a naawis manipud kadagiti umili a pinarmek ti imperio. Ti contubernium ti kabassitan a yunit ti buyot, a buklen ti agarup sangapulo a soldado nga agkakabbalay. Sangapulo a contubernia ti idauluan ti maysa nga opisial nga isu ti senturion. Buklen iti 60 a grupo nga idadauluan dagiti senturion ti maysa a lehion, nga agdagup iti agarup 4,500 agingga iti 7,000 a soldado.

“Masapul a mataraonan a naimbag ti maysa a buyot,” kinuna ni Napoléon Bonaparte. Nabayagen a binigbig ti Roma daytoy a kinapudno sakbay pay a tinaraonan a naimbag ni Napoléon dagiti tropana. “Awan a pulos ti immalsa iti buyot ti Roma gapu iti di nasayaat a kalidad ti taraon,” kinuna ti Archäologie in Deutschland. Kinapudnona, “iti dadduma a paset ti imperio ti Roma, nasaysayaat ti kalidad ti taraon dagiti tropa ngem kadagiti sibilian.”

Ti inaldaw a rasion ket buklen dagiti sadiwa a karne, presko a prutas ken nateng, ken kaar-aramid a tinapay a trigo ken lana. Nupay kasta, di napalamlaman dagiti soldado. “Awan kapeteria ti buyot ti Roma,” inlawlawag ti magasin a nadakamat. Masapul a mangisagana ti tunggal contubernium iti taraon dagiti soldado iti dayta a grupo.

Kalpasan ti 25 a tawen a kinasoldadona, mapadayawan ti Romano a soldado a mawayawayaan manipud iti serbisiona. Kas panangbigbig iti serbisiona, isut’ maikkan iti kuarta wenno lote. Ti maysa a kameng ti mangsuporta a tropa, agraman ti annakna, mapagbalinda nga umili ti Roma. “Ti panagserbi kas soldado iti Roma ti kabiitan idi a pamay-an tapno agbalinka nga umili ti Roma,” kinuna ti libro a Der Limes zwischen Rhein und Main (The Limes Between Rhine and Main).

[Mapa/Dagiti Ladawan iti panid 16]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

TI NAIBANGON MANEN A LIMES IDIAY ALEMANIA

–– Sarikedked a limes

Wiesbaden

Alad ken pagwanawanan a naaramid iti bato

Butzbach

Kayo ti baskagna a pagwanawanan nga addaan iti pader a sekka

Weissenburg

Amianan a ruangan ti maysa a nakabite a sarikedked

Saalburg

Maysa kadagiti kasayaatan a naibangon manen a sarikedked

Rainau

Torre a naaramid iti kayo ken alad

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.