‘Ania ti Mapaspasamak Kaniak?’

“Arigna nakariingak iti maysa nga aldaw ket nagbalbaliwen ti amin. Nagbalinak a naiduma a tao nga addaan iti naiduma a bagi.”​—Sam.

ANIA ti kinaagtutubo? Iti simple a panagsao, dayta ti panawen a nagbaetan ti kinaubing ken kinaadulto. Panawen dayta a mapasaram dagiti kellaat a panagbalbaliw​—iti pisikal, emosional, ken uray pay iti pannakilangen iti kagimongan. Iti maysa a dasig, makaparagsak ti kinaagtutubo. Ngamin, kayatna a sawen nga agmatmataengankan. Iti sabali a bangir, tumantanor dagiti kabbaro a rikna iti daytoy a tukad ti biag, ket makariribuk ti dadduma kadagitoy ken makapaamak pay ketdi.

Nupay kasta, rumbeng a dimo kaamak ti kinaagtutubo. Agpayso nga agdanagka bayat ti kinaagtutubom. Ngem addaanka met iti nagsayaat a gundaway a mangaramid iti makaparagsak a panagbalbaliw bayat nga agmatmataenganka. Kitaentayo no kasano​—umuna, babaen ti panangusig kadagiti karit a maipaspasango kadagiti agtutubo.

Ti Panangrugi ti Panagbaro ken Panagbalasang

Bayat ti kinaagtutubo, agbalbaliw ti bagi tapno maisaganaka iti seksual a panagpaadu. Maawagan daytoy a proseso iti panagbalasang wenno panagbaro. Mabalin a mapalabas ti sumagmamano a tawen tapno makompleto, ket saan laeng a ti panagbalbaliw dagiti paset ti bagim nga agpaadu ti apektaranna, kas makitatayto.

Kadagiti babbai, mangrugi ti panagbalasang iti baet ti edad a  10 ken 12, idinto ta kadagiti lallaki mangrugi ti panagbaro iti baet ti 12 ken 14. Nupay kasta, promedio laeng dagitoy. Sigun iti libro a The New Teenage  Body Book, “tunggal tao ket addaan iti naisangsangayan a pannakarelo iti bagina a mangikeddeng no kaano a mapasamak ti nadumaduma a panagbalbaliw bayat ti panagbalasang wenno panagbarona.” Kunana pay: “Nagadu ti saklawen ti makuna a normal.” Isu nga awan ti pagdaksanna no umuna wenno maudika nga agbalasang wenno agbaro ngem kadagiti kapatadam.

No mangrugi dayta, apektaranna ti langam, riknam, ken no kasano ti panangmatmatmo iti aglawlawmo. Amirisem ti dadduma kadagiti makakayaw ngem makakarit nga aspeto daytoy naisangsangayan a panawen iti panagbiag.

‘Ania ti Mapaspasamak iti Bagik?’

Umadu dagiti hormone, nangruna ti estrogen kadagiti babbai ken testosterone kadagiti lallaki, no mangrugi ti panagbalasang ken panagbaro. Dagiti panagbalbaliw ti kaadu ti hormone ti makagapu iti kasla kellaat a panagbalbaliw ti bagi. Kinapudnona, sipud idi maladagaka, ti kapartakan a panagdakkel ti bagim ket kalpasan ti panangrugi ti panagbalasang wenno panagbaro.

Iti daytoy a tiempo, mangrugin nga agmataengan dagiti paset ti bagim nga agpaadu, ngem maysa laeng daytoy a paset ti pisikal a panagdakkel. Mabalin met a kellaat a tumayagka, a kadawyan a maibaga a kasla masulsulnot a rabong. Nupay agarup dua a pulgada laeng iti kada tawen ti dinakkelam idi ubingka, gagangay laeng no mamindua ti kapartak ti itatayagmo bayat ti panagbaro wenno panagbalasangmo.

Kadagitoy a tiempo, mabalin a kasla nalupoy ti bagim. Normal laeng daytoy. Laglagipem a dumakdakkel ti nadumaduma a paset ti bagim iti nagduduma a kapartak, isu a mabalin a kasla nalupoyka. Ngem aganuska​—saan nga agnanayon a nalakaka a maaksidente. Aglabasto ti panawen a kasla nalupoy ti bagim bayat ti kinaagtutubom.

Bayat ti panagbalasang, mangrugin nga agregla dagiti babbai. Daytoy ti binulan a pannakairuar ti dara, dagiti pluido ti bagi, ken basura a tisyu manipud iti matris. * Ti panagregla ket gagangay a mapakuyogan iti panagsakit ti pus-ong agraman ti ibabassit ti kaadu ti hormone. Gapu ta agpada dagitoy a mangapektar iti emosion, mabalin a makapakigtot ti panangrugi ti panagregla. “Kellaat a napasarak iti damo unay ti kastoy a kapadasan,” malagip ni Teresa, nga agtawen itan iti 17. “Mariribukan, ken madanaganak idi. Ket dumteng a binulan!”

Saan a masapul nga agamakka no mangrugika nga agregla. Ngamin, ipamatmat daytoy a normal ti panagandar ti bagim. Inton agangay, masursurom a pagballigian dagiti makapasuron nga aspeto ti panagregla. Kas pagarigan, natakuatan ti dadduma a saan unay a nakaro ti panagsakit ti pus-ongda no kanayon nga agehersisioda. Ngem nagduduma ti tunggal maysa. Mabalin a matakuatam a dagus a kasapulan a kissayam ti panagtrabahom no agreglaka. Sursuruem nga “asikasuen” ti bagim ket ipaaymo ti kasapulanna.

Bayat ti kinaagtutubo, agpada dagiti lallaki ken babbai a masikoran unay iti langada. “Dayta idi ti tiempo a nangrugin a dillawek​—ken panunotek​—no ania ti panangmatmat dagiti tattao iti langak,” kuna ni Teresa. “Ket kaaduanna madlawko a diak pay la magustuan ti langak,” kunana pay. “Diak maiturong ti buokko, di  maibagay ti kawesko, ket kasla diak makasarak iti kawes a magustuak!”

Mabalin nga allilawennaka met ti bagim iti dadduma a pamay-an. Kas pagarigan, aktibo dagiti glandula iti panagling-et bayat ti panagbaro wenno panagbalasang, isu a nalabit ad-adda a managling-etka. Makatulong a mangkontrol iti angot ti bagi ti kanayon a panagdigus ken siguraduem a nalabaan ti kawesmo. Makatulong met ti panagusar iti deodorant wenno antiperspirant.

Kasta met a bayat ti panagbaro wenno panagbalasang, aktibo unay dagiti pagruaran ti lana iti kudilmo, isu a mabalin a maaddaanka iti kamuro. “Kasla kanayon nga adda kamurok no kayatko a napintas ti langak,” kuna ti maysa a babai nga agnagan iti Ann. “Pampanunotek laeng aya wenno dagiti kamuro ket addaan iti kasla maikanem a sentido ta agparangda iti tiempo a dimo kayat nga agparangda?” Nagparikut ni Teresa gapu kadagiti kamurona. “Mariknak a naalasak ken saanak a komportable,” kunana, “gapu ta no kitaendak dagiti tattao, pagarupko no ti kamurok ti kitkitaenda!”

Siempre, maapektaran met dagiti lallaki kadagiti parikut ti kudil. Kinapudnona, addada eksperto nga agkuna nga ad-adda nga agkamuro dagiti lallaki ngem babbai. Agtutuboka man a lalaki wenno babai, naimbag no kanayon a dalusam dagiti nalanit a paset ti bagim, agraman ti rupa, tengnged, abaga, bukot, ken barukong. Kasta met, kanayonka nga ag-shampoo tapno saan nga agwaras ti lana iti kudilmo. Adda met dagiti produkto a pangikkat iti kamuro. “Tinulongandak dagiti dadakkelko a mangbirok iti pagdalus ken pangagas kadagitoy,” kuna ni Teresa. “Tinulongandak met a saan a mangan iti adu a di nasustansia a taraon. No diak mangan iti di nasustansia a taraon ken uminumak iti adu a danum, saanak unay nga agkamuro.”

Ti sabali pay a panagbalbaliw ti bagi, a mangapektar a nangnangruna kadagiti lallaki, ket mainaig iti timek. Mabalin a pumuskol ken umatiddog ti bokadora bayat ti panagbaro, isu a bumangbangag ti timekmo. Saan a nadlaw ni Bill ti panagbalbaliw ti timekna. “Diak nadlaw a nagbalbaliw ti timekko,” kunana, “malaksid idi impagarup dagiti tattao a siak ni Nanang wenno ni Manang no sungbatak ti telepono.”

No dadduma, mabalin nga agkiak ti timek​—ta kellaat a suminggit ti nabangag a timekmo. “Nakababain unay,” kuna ni Tyrone, no malagipna ti kinaagtutubona. “Mapasamak idi dayta no agnerbios ken maragsakanak. Padpadasek a saanak unay nga agbalin nga emosional, ngem diak malapdan.” Kuna pay ni Tyrone, “Kalpasan ti makatawen wenno dua, awanton.” No kasta ti mapaspasamak kenka, dika agdanag! Saanto metten nga agbalbaliw ti baro ken nabangbangag a timekmo.

‘Apay a Kastoy ti Riknak?’

Gagangayen a mapasaran dagiti agtutubo ti nagduduma a makapadanag a rikna. Kas pagarigan, mabalin nga in-inut a saankan a nasinged iti kagayyemam unay idi ubingka. Saan a gapu ta adda nakaro a nagringgoranyo. Nalabit bassiten dagiti agpada a paginteresanyo. Uray pay ti dadakkelmo​—a pagpatpatulongam idi no kasapulam ti liwliwa ken talged​—​mabalin a kellaat nga ibilangmo idan a kasla saan a moderno ken di maasitgan.

Gapu iti daytoy, marikna ti tin-edyer a kasla naiputputong. “Kuna dagiti managsukisok a masansan ken nakarkaro ti panagliday a mapasaran iti kinaagtutubo ngem iti kinaubing ken iti kinanataengan,” kuna ti maysa nga ensiklopedia.  Gapu ta maamakka a maibilang a karkarna, mabalin nga ilimedmo dagiti pampanunotem ken riknam. Wenno nalabit saankan a makigayyem iti sabsabali, ta mariknam nga awan met a talaga ti mayat a makigayyem kenka.

Kaaduan nga agtutubo ken uray met ti adu a nataengan mapasaranda ti kinaliday. Napateg a panunotem nga inton agangay, lumabasto dagitoy a rikna. * Laglagipem a gapu ta agtutuboka, dandani agbalbaliw ti amin maipapan kenka. Kanayon nga agbalbaliw ti panangmatmatmo iti biag, iti sabsabali, ken uray iti bagim. Kinapudnona, ti makitkitam a tao iti sarming, no dadduma, ket kasla naan-anay a ganggannaet kenka! Nalabit mapasaram ti narikna ni Steve, maysa nga agtawen iti 17, a nangamin, “Narigat nga ibaga nga am-ammom ti bagim no nakaparpartak ti panagbalbaliwmo.”

Maysa kadagiti kasayaatan a pangsumra iti kinaliday isut’ pannakiam-ammo. Mabalin nga am-ammuem dagiti saanmo a kapatadan. Adda kadi lallakay wenno babbaket a mabalinmo a bisitaen? Mabalinmo kadi a tulongan ida kadagiti trabahoda iti balay, nangruna no kasapulanda ti tulong? Paregtaen ti Biblia ti amin​—agtutubo ken adulto​—a ‘palawaenda’ ti panangipategda iti sabsabali. (2 Corinto 6:11-13) No kasta ti aramidem, malukatan ti adu a nagsayaat a gundaway.

Ti naadaw iti ngato a sasao ti Biblia ket maysa laeng kadagiti adu a prinsipio a nakatulong kadagiti Kristiano nga agtutubo a mangsaranget kadagiti karit iti kinaagtutubo. Bayat a basaem ti sumaganad nga artikulo, amirisem no kasano a ti Sao ti Dios ket addaan iti nabileg nga impluensia iti biagmo bayat nga agmatmataenganka.

[Footnotes]

[Kahon iti panid 6]

Saan a Perpekto Dagiti Nagannak

“Idi ubingak, impagarupko a perpekto dagiti dadakkelko. Ngem idi tin-edyerakon, kasla saanda metten a nalaing. Kayatko a sawen, nabigbigko a saanda met gayam a perpekto, ket makapaupay daytoy. Nakalkaldaang ta idi nabigbigko a saanda a perpekto, pinagduaduaak dagiti kapanunotan ken pangngeddengda. Nupay kasta, gapu ta nakaadalak kadagiti nasaem a kapadasak, nasursurok a pagraeman ida a naan-anay. Talaga a saanda a perpekto, ngem masansan nga umisoda. Ket uray no agbiddutda, isuda latta dagiti dadakkelko. In-inut a nagbalinkami a kasla aggagayyem, a pagarupek a gagangay a mapasamak kadagiti annak ken nagannak.”​—Teresa, 17.

[Ladawan iti panid 7]

Adu nga agtutubo ti naaddaan iti nasinged a pannakipagayam kadagiti lallakay ken babbaket