Lavender​—Sagut Kadagiti Sentido

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Australia

IMBILIN ni Reyna Elizabeth I ti England a kanayon koma nga adda maidasar a pangpananam iti taraon a naaramid iti dayta. Nagtugaw ni Charles VI ti Francia kadagiti kutson a naseksekan iti kasta. Pinagdigus dayta ni Reyna Victoria ti England. Ania daytoy pagay-ayat unay dagiti ari ken reyna? Ti nabanglo a bassit a kayo a maawagan iti lavender. Siasinoman nga adda iti tengnga dagiti napintas a lila a sabong iti tay-ak ti lavender maawatanna no apay a magustuan ti nagadu a tattao daytoy nabanglo a mula.

Adda nasurok a 30 a kita ti lavender. Daytoy naandur a makaagas a mula ket agbiag iti nadumaduma a klima, manipud iti nalamiis a Kabambantayan ti Francia agingga iti nabara a Makintengnga a Daya. Ti Lavandula a nagan daytoy a mula ket nagtaud iti sao a Latin a lavare, nga “agbuggo” ti kaipapananna. Nagtaud dayta iti ugali dagiti nagkauna a Romano, a mangikabil iti pangpabanglo a lana ti lavender kadagiti pagdigusda.

Nabayagen a Pangparepresko

Dandani 2,000 a tawen ti napalabasen idi nangrugi a nausar a pagagas ti lavender. Bayat ti Edad Media, dayta ti kangrunaan a ramen ti agas a maawagan iti suka dagiti uppat a mannanakaw, a maus-usar idi a pangsumra iti epidemia. Mabalin a kasta ti nagan ti suka agsipud ta dagiti mannanakaw kadagiti tanem a nagtakaw kadagiti alikamen dagiti biktima ti epidemia pinagdigusda daytoy a naaramid iti lavender nga agas. Nupay napeggad ti trabahoda, kasla manmano a naakaranda iti sakit.

Imbaga dagiti erbolario idi maika-16 a siglo a saan la nga agasan ti lavender dagiti panateng ken sakit ti ulo no di pay ket ti paralisis dagiti saka ken ima ken ti neurosis. Maysa pay, patienda met nga ad-adda a mangpasirib ti panagkallugong iti naaramid iti lavender. Sipud pay idi Gubat Sangalubongan I, kiniddaw ti dadduma a gobierno kadagiti umilida nga agkettelda iti lavender kadagiti minuyonganda tapno mausar ti lana a maala iti daytoy a pangagas iti sugat dagiti soldado.

Nausig Dagiti Naipatawid a Panangagas

Agparang a dadduma a lana ti lavender, nangruna ti lana ti Lavandula angustifolia, patayenna ti adu a kita ti bakteria ken fungus. Kuna ti dadduma a managsukisok  a ti lana ti lavender ket mabalin a nasayaat nga agas iti impeksion a maigapu iti bakteria a naandur iti antibiotiko. “Mabalin nga adu ti pakausaran ti lana ti lavender iti panagpaanak,” kuna ti maysa a nabiit pay nga artikulo maipapan iti panagsukisok. “Iti naaramid a dakkel nga eksperimento iti klinika, naipakita a basbassit ti ut-ot a marikna dagiti inna a kanayon nga agusar iti lana ti lavender [iti pagdigusda] ta 3 agingga iti 5 laeng nga aldaw a mariknada ti ut-ot kalpasan ti panagpasngay . . . Iti agdama, maus-usar met ti lana ti lavender iti adu a kuarto a pagpasngayan gapu ta mangpakalma dayta.”

Ti ngay panagayat ni Reyna Elizabeth I iti taraon a malaokan iti lavender? Talaga aya a makan ti lavender? “Ti lavender ti paborito a pagrekado iti panagluto idiay England idi nagturay ti dinastia dagiti ari a Tudor ken Elizabeth. Nausar dayta a pangpananam iti maidasar a putahe a karne ti naanupan nga animal, tinuno a karne, agraman ensalada a prutas. Naiwarakiwak met dayta kadagiti nasam-it a putahe, wenno maaramid a dulse,” kuna ni Judyth McLeod iti librona a Lavender, Sweet Lavender. Itatta, dadduma a kita ti lavender ti maus-usar a pangpananam kadagiti biskuit, keyk, ken sorbetes. Iti sabali a bangir, saan a naimas ti amin a kita ti lavender​—nangruna kadagiti insekto. Kinapudnona, “ti lana ti lavender wenno ti namekmek a bulong ken sabong ket mabalin met nga usaren iti pagtaengan wenno kas komersial a pestisidio ta ti pannakausar ti lavender paksiatenna dagiti timel, rekket, aplat ken sanga,” sigun iti maysa a panagadal.

Lumatlatak

Kadagiti nabiit pay a dekada, lumatlatak manen ti lavender. Maimulmula itan idiay Australia, Europa, Japan, New Zealand, ken Amianan nga America. “Maipadis ti lavender iti arak,” kuna ni Byron, maysa nga agtutubo nga agmulmula ken agay-aywan iti 25 nga akre a minuyongan ti lavender iti abagatan a daya a paset ti Victoria, Australia. “Agduduma a kita ti lana ti mapataud iti maymaysa a kita ti lavender iti kada rehion, ta maapektaran dayta iti kita ti daga a pakaimulaanna ken iti klima. Mabalin a maapektaran ti magun-odan a lana uray iti tiempo ken pamay-an ti panagapit.”

Maala ti lana ti lavender babaen iti panangpaalingasaw, saan a babaen iti pananglebbek. Ilawlawag ni Byron: “Masapul ti 250 a kilo a lavender tapno magun-odan ti sangalitro a lana. Masedsed a naimbag dagiti kappuros a sabong, ungkay, ken bulong iti dakkel nga asero a bariles. Mapasngawan ti sirok ti pagkargaan, ket sumlep dayta iti amin a paset ti mula, sa rummuar ti lana. Lumasat ti sengngaw ken lana iti aparato a mamagbalin iti dayta a likido sa agayus iti maysa a pagkargaan, a sadiay tumpaw ti lana a maisina iti danum. Maala ti lana ket maikabil kadagiti seramika a pagkargaan, ket agtalinaed sadiay iti sumagmamano a bulan.”

Ti lana ti lavender a maala iti minuyongan ni Byron ket mausar a pagaramid kadagiti sabon, krema ken kandela. Mailako dagiti sabong a kaketkettel wenno nagango, ket dagiti petalo ti sabong ti mausar a ramen ti potpourri wenno aglalaok a sabong, yerba ken rekado a maikabil iti bassit a pagkargaan. Iti kada tawen, umay agpasiar ti rinibu a turista tapno tagiragsakenda ti raman, buya, ken banglo dagiti minuyongan ti lavender. Masansan a palagipan ni Byron dagiti manangapresiar a bisita: “Saan a dakami ti agar-aramid iti lana; al-alaenmi laeng daytoy. Ti Nangaramid iti lavender isu Daydiay nangipaay iti dayta a mula kas sagut kadagiti sentidotayo.”

[Kahon iti panid 11]

Tallo a kita ti lana ti lavender ti maar-aramid tapno mailako

Ti agpaypayso a lana ti lavender maala iti kita a maawagan iti “Lavandula angustifolia.” Maisupadi kadagiti naibaga a lana iti baba, bassit laeng ti laokna a camphor wenno awan pay ketdi. Agarup 200 a tonelada ti maar-aramid iti kada tawen.

Ti lana ti spike lavender agtaud iti mula a “Lavandula latifolia.” Agingga iti 200 a tonelada ti mabalin a maar-aramid iti kada tawen.

Mapataud ti lana a lavandin no mapaglaok ti umuna ken maikadua a kita. Nasurok a sangaribu a tonelada ti mailaklako iti intero a lubong iti kada tawen.

[Ladawan iti panid 10]

Iti adu a minuyongan, maus-usar pay laeng ti kadawyan a pamay-an ti panagapit iti lavender

[Ladawan iti panid 10]

Maala ti lana ti lavender kadagiti dadakkel a distileria

[Ladawan iti panid 10]

Maurnong ken maidulin ti lana ti lavender kadagiti seramika a pagkargaan sakbay a mausar daytoy iti nadumaduma a produkto