“Apaman a Maapektaran, Maapektaranto Manen”

KAS INSALAYSAY NI JACK MEINTSMA

Gapu iti kinasamay dagiti bakuna ken napinget a programa ti panagbakuna, dakkel ti rimmang-ayan ti siensia iti panagreggetna a mangpukaw iti polio, maysa a makabaldado a sakit ti ubbing. Nupay kasta, uray no dinekdekadan kalpasan ti iyuungarda manipud iti polio, dadduma a nakalasat iti dayta ti maapektaran manen iti kasasaad a maawagan iti post-polio syndrome (PPS).

MABALIN nga ita laeng a mangngegyo ti PPS. Idi laeng naapektaranak a nangngegko met dayta. Ngem tapno maawatanyo dagiti epekto kaniak dayta a sakit, palubosandak a mangisalaysay iti napasamak maysa nga aldaw idi 1941, idi agarup maysa ti tawenko.

Nadlaw ni nanangko a naglusdoyak iti tugawko a mangan. Impadoktornak a dagus. Kalpasan nga ineksamennak ti doktor, kinunana ken ni nanangko, “Adda infantile paralysis ti anakmo.” * Di nagbayag, naparalisadoak manipud siket agingga kadagiti sakak.

Kalpasan ti innem a bulan a panaguray, inawatdak met laengen iti ospital. Adu a tawen a nagsublisubli ti sakitko. Babaen ti kanayon a pannaka-therapy ti bagik, in-inut a nausarko manen dagiti gurongko. Idi agtawenak iti 14, makapagnaak manen. Nupay kasta, nagtalinaed ti dadduma a parikutko kas iti diak mateppelan a panagisbo. Iti panaglabas ti adu a tawen, namin-adu a naoperaak, masansan a naidalitak iti wheelchair, ken natulongan nga agpaimbag. Kaskasdi a basbassit ti kannigid a sakak ngem iti kannawan, ket sangapulgada nga ab-ababa ti kannigid a gurongko ngem iti kannawan.  Idi laeng agtawenak iti nasurok a 20 a nakontrolko ti nakababain a parikutko a diak mateppelan a panagisbo. Kamaudiananna, impagarupko no naan-anayen a nakaungarak iti polio!

Pagammuan ta idi 45 ti tawenko, nangrugin a nariknak ti panagut-ot dagiti gurongko, sa mabannogak. Kasta met a diak mapakpakadaan nga agkuti dagiti masel ti gurongko no rabii, isu a diak unay makaturog. Kimmaro dagiti sintoma. Mabalin a maawatanyo ti siddaawko idi nadayagnos nga addaanak iti PPS​—44 a tawen kalpasan a naammuan ni nanangko ti damo a sakitko.

Ania ti Polio?

Ti polio ket makaakar unay a sakit a gapu iti maysa a virus a simrek iti bagi babaen ti ngiwat sa immadu dagitoy iti bagis. Kalpasan a rautenda ti sistema dagiti nerbio, ti virus ket mabalin a dagus a pakaigapuan ti naan-anay a paralisis. Bayat a lumasat ti virus a mapan iti utek ken iti duri, dagiti damo a sintoma ket panaggurigor, pannakabannog, panagsakit ti ulo, panagsarua, panagsikkil ti tengnged, ken panagut-ot ti saka ken ima. Baradon ti adu kadagiti urat, isu a maparalisado ti dadduma a masel iti ima, gurong, ken barukong.

Ngem nakaskasdaaw ti pannakabalin ti bagi nga agpaimbag. Dagiti urat a di naapektaran iti virus ket mangpataudda kadagiti baro a “rusing,” a kas man la mangisulbongda kadagiti baro a linia ti telepono tapno maikonektar manen kadagiti naputed a selula ti masel, idi natay dagiti dati nga uratda. Ti neuron iti duri a mangkontrol iti panaggaraw ket mabalin met a mangpataud kadagiti terminal axon sprout, a mabalin a maikonektar iti ad-adu pay a selula iti masel ngem iti damo, isu a pumigpigsa ti neuron. Ti neuron a mangkontrol iti panaggaraw a dati a mangtignay iti 1,000 a selula ti masel ket nalabit makaikonektar inton agangay iti 5,000 agingga iti 10,000 a selula. Nabatad a kastoy ti napasamak kaniak, isu a nakapagnaak manen.

Nupay kasta, maipagarup nga iti nasurok a 15 agingga iti 40 a tawen, mangrugin a mabannog dagitoy a yunit ti masel dagiti neuron gapu iti pannakagagara. Ti PPS ket maysa a kasasaad a mangpataud kadagiti sintoma nga agparang manen kadagiti tattao a nakaungaren iti polio iti napalabas a dinekdekadan. Mapasaran ti adu a biktima ti panagkapuy dagiti masel, pannakapaksuy, panagut-ot ti susuop ken masel, panaglammin, ken marigatanda nga umanges. Nupay narigat nga ammuen dagiti umiso a bilang, pattapattaen ti World Health Organization nga adda 20 a milion a nakalasat iti polio iti intero a lubong. Ipakita ti agdama nga ebidensia a 25 agingga iti 50 a porsiento kadakuada ti naapektaran iti PPS.

 Ania ti Maitulongtayo?

Isingasing dagiti managsukisok a mapaksuyan unay dagiti nabayagen ken nagagara a neuron a mangkontrol iti panaggaraw ta uray la a matay ti dadduma kadagiti pungto ti nerbioda, isu nga adu a linabag ti masel ti arigna a maulila manen. Tapno mapabannayat daytoy a proseso, masapul a saan unay a bannogen ti nakalasat iti polio dagiti naapektaran a maselna tapno saan a mapaksuyan dagitoy. Isingasing ti dadduma a therapist dagiti makatulong nga alikamen kas iti sarukod, brace, saklay, wheelchair, ken scooter. Iti kasasaadko, masapul nga agusarak iti brace para iti dua a gurongko ken sakak. Addaanak met kadagiti naipasadia a sapatos a mangsuportar iti lipaylipayko tapno saanak a matumba.

Mabalin a kasapulan met ti kalkalainganna a panagehersisio ken panaginat, depende iti kasasaad ti maysa a tao. Nagsayaat ti aglangoy wenno therapy kadagiti paglanguyan a nabara ti danumna tapno sumayaat ti kasasaad dagiti urat ken puso a saan a magagara dagiti masel. Napateg met a makitunos ti pasiente iti doktor wenno therapist-na iti aniaman a programa ti panagehersisio.

Kadagiti nakalasat iti polio, inton agangay, agpalia ti nasayaat nga andar ti dadduma a linabag ti masel gapu iti kanayon a pannakausar dagiti neuron. Mabalin ngarud a saan unay a naganaygay dagiti nakalasat wenno mariknada a napaksuyanda. Natakuatak a nupay mabannogak, kumaradkadak manen no pasaray aginanaak iti aldaw. Adu a doktor ti mamakdaar kadagiti pasienteda a kalkalainganna laeng koma ti panangaramidda iti inaldaw nga aktibidadda imbes nga agbannogda.

Iti kasasaadko, ti kanayon a panagut-ot ti susuop ken masel ket maysa kadagiti karirigatan nga ibturan. Kadagiti dadduma, mabalin nga agut-ot ti maselda a nabannog bayat ti gagangay nga ar-aramidda iti kada aldaw. Mapasaran ti dadduma ti kasla makatrangtrangkaso a panagut-ot dagiti maselda, agraman ti pannakabannog.

Mabalin a makissayan ti ut-ot babaen iti kontra panagebbal nga agas wenno dadduma pay a kita ti agas. Ngem agpapan pay kadagitoy, adu a nakalasat iti polio ti agsagaba kadagiti makabaldado ken nakaro nga ut-ot. Mabalin a makatulong ti physical therapy agraman ti panangdengngep ken panaginat-inat kas ehersisio. Kastoy ti kinuna kaniak ti dati nga anestesiologo nga addaan itan iti PPS: “Kabaelak ti tumakder ken agpagnapagna iti daytoy a siled, ngem napalalo ti mariknak nga ut-ot, isu nga awan serserbi  dayta.” Ita, uray no adda makatulong nga agas, masapul nga agtalinaedak iti wheelchair-ko.

Dadduma a nakalasat iti polio dida mabaliwan ti turongen ti dara ti kudilda, nga isu ti normal nga aramiden ti bagi tapno agtalinaed a nabara dagiti tisyu ti masel. No awan daytoy nga abilidad, ad-adu a bara ti mapukaw manipud iti naapektaran a saka wenno ima isu a lumamiis dayta. No nalamiis dagiti masel, saan nga umdas ti pannakikomunikar dagiti neuron a mangkontrol iti panagkuti, isu a di naannayas ti panaggunay dagiti masel. Napateg ngarud a kanayon a maimengan dagiti masel babaen ti panangisuot iti ekstra a kawes. No nalamiis ti rabii, dadduma ti agusar iti ules a de koriente wenno madengngep babaen ti napudot a danum a naikarga iti goma. Makatulong ti panangliklik iti pannakaisarang iti nalamiis a paniempo. Natakuatak a napateg ti umakar iti lugar a nabarbara ti klima.

Gagangay a marigatan nga umanges, nangruna dagidiay naaddaan idin iti bulbar polio, maysa a kita ti polio a mangap-apektar iti duri iti makinngato a paset ti tengnged isu a kumapuy dagiti masel a makatulong iti panaganges. Iti napalabas a panawen, daytoy a kita ti polio ti makagapu nga adu a tattao ti naidalit iti iron lung. Ita, addan ventilator a mabalin a mausar a tumulong kadagiti kimmapuy a masel iti bara. Iti kasasaadko, marigatanak nga umanges no mabannogak. Dayta ti gapuna nga inaldaw nga agusarak iti bassit nga alikamen a mangehersisio kadagiti masel ti barak.

Masapul a maammuan dagiti nakalasat iti polio ti sabali pay a posible a pakarigatanda. Saan a maiparegta kadakuada ti agpaopera sada agawid iti isu met la nga aldaw. Kuna ni Dr. Richard L. Bruno, iti Kessler Institute for Rehabilitation: “AWAN KOMA TI MAOPERA A NAKALASAT ITI POLIO A MAPALUBOSAN NGA AGAWID ITI ISU MET LA NGA ALDAW TI PANNAKAOPERANA URAY ITI ANIAMAN A RASON malaksid kadagiti kasisimplean nga operasion nga agkasapulan iti ordinario laeng nga anesthesia.” Kinunana pay a dagiti nakalasat iti polio ket masapul a makaungarda kadagiti epekto ti anesthesia ken mabalin a kasapulanda ti kanayonan nga agas para iti ut-otda. Gagangay  a napapaut ti panagtalinaedda iti ospital ngem iti dadduma a pasiente. No ammok koma daytan idi pay laeng, nalabit saanak koma a napulmonia kalpasan ti nabiit pay ken saan unay a nakaro a pannakaoperak. Nainsiriban nga ilawlawag dagitoy a pakaseknan iti siruhano ken iti anestesiologo sakbay ti panagpaopera.

Ti Biagko Ita

Idi makapagnaakon idi agtawenak iti 14, impagarupko no nalpasen ti kaaduan a parikutko. Nupay kasta, kalpasan ti adu a tawen, napasarak manen dagiti isu met la a parikut. Kadagiti nakalasat iti polio a nakapataud iti PPS, ti kasasaadda, kas kinuna ti maysa a mannurat, “apaman a maapektaran, maapektaranto manen.” Siempre, gagangay laeng a maupayak no dadduma. Nupay kasta, kaskasdi a makakuti ken maaywanak ti bagik. Natakuatak a ti kaadda ti positibo a kababalinko ti kasayaatan nga agasko, tapno maibagayko ti bagik iti agbaliwbaliw a kasasaad bayat a tumantanorda ken maapresiarko ti kaskasdi a maaramidak.

Kas pagarigan, idi rinugiak ti amin-tiempo a Nakristianuan a ministerio agarup sangapulo a tawenen ti napalabas, nalaklakan a makapanak iti nadumaduma a lugar. Makapagnaak metten iti medio adayo sakbay a mabannog ken makariknaak iti ut-ot. Ita, asideg laengen ti mabalinko a pagnaen. Tapno saanak a mabannog, diak umuli iti agdan ken magna kadagiti nasang-at a lugar. Usarek ti wheelchair-ko no mabalin. Babaen ti panangibagayko iti ministeriok iti nadumaduma a pamay-an, mariknak a makaparagsak unay ken makatulong dayta.

Wen, talaga nga inapektaran ti PPS ti biagko. Posible a kumaronto pay ti sakitko. Ngem maliwliwaak unay iti kari ti Biblia a baro a lubong, a sadiay ti amin agbalinto manen nga agkabannuag, nasalun-at, ken nakaradkad. Iti panaglabas dagiti tawen, sangkapanunotko ti makaparegta a sasao ti Isaias 41:10: “Dika agbuteng, ta addaak kenka. Dika agtalangkiaw, ta siak ti Diosmo. Patibkerenkanto. Pudno a tulongankanto.” Babaen ti tulong ti Dios, determinadoak nga agtultuloy agingga nga awanen ti PPS.

[Footnote]

[Kahon iti panid 20]

‘Mabalin Ngata nga Addaanak iti Post-Polio Syndrome?’

Kaaduan nga eksperto ti mangibaga a ti kaadda ti sumagmamano kadagiti sumaganad a kasasaad ti pangdayagnos iti post-polio syndrome:

▪ Kompirmado a dayagnosis ti paralytic poliomyelitis iti napalabas

▪ Panawen ti medio wenno naan-anay nga iyiimbag a sarunuen ti baet (di kumurang a 15 a tawen) a di agbalbaliw a pannakausar dagiti neuron wenno urat

▪ In-inut wenno kellaat a panangrugi ti panagkapuy, pannakabannog, pannakadadael ken panagut-ot dagiti masel ken susuop

▪ Posible a marigatan nga umanges wenno agtilmon

▪ Patinayon dagiti sintoma iti di kumurang a makatawen

▪ Di itataud ti dadduma a sakit ti ur-urat, dadduma pay a paset ti bagi, ken tultulang

Saan nga amin a nakalasat iti polio ket makapataud iti PPS, nupay bayat a lumaklakay ken bumakbaketda, mabalin a gagangay a nasapsapa a mabannog ken lumakay, bumaketda gapu iti pannakagagara ti maselda. Kanayonanna, awanan iti PPS ti nasurok a kagudua kadagiti addaan iti polio nga agpadoktor nga addaan kadagiti baro a sintoma. Kastoy ti kuna ti maysa nga eksperto: “Adda sakit ti bagi wenno isip a saan a mainaig iti polio ti innem a pulo a porsiento kadagiti nakalasat iti polio nga addaan kadagiti baro a sintoma, ket mabalin a maagasan dayta a sakit. Kumarkaro ti sakit ti tulang ti kagudua kadagiti nabatbati a pasiente gapu iti in-inut nga epekto ti polio.”

[Kahon iti panid 21]

Adda Aya Agasna?

Gapu ta awan pay ti napatalgedan a pakaigapuanna​—isu nga awan ti masinunuo a panangeksamen ti laboratorio​—​awan a talaga ti agas ti post-polio syndrome (PPS) agingga ita. Ngem adda panangagas a mangipamaysa iti tallo nga anggulo ti pamay-an ti rehabilitasion. Kuna ti maysa nga eksperto: “Nasurok a 80% kadagiti pasiente nga addaan iti PPS ti mangipakita iti pagimbagan dagiti naisangsangayan a pamay-an ti panangpaimbag.”

Ti tallo a pamay-an ket:

1. Panangbalbaliw iti estilo ti panagbiag

▪ saan a panagbannog

▪ makatulong nga alikamen

▪ saan a makabannog nga ehersisio

▪ kanayon a maimengan

2. Dagiti agas ken suplemento

Nupay adu nga agas, reseta, agraman dagiti natural a suplemento ti napadasanen, awan ti napaneknekan a makatulong. Adu dagiti naibasar iti saosao nga immimbagda kano, ngem nasken ti ad-adu pay a panagadal. Agannadka kadagiti makaagas a mula a mabalin a maikontra kadagiti naireseta nga agas, isu a kanayon nga ipakaammom iti doktormo ti panggepmo a tomaren.

3. Kalidad ti panagbiag

“Ti kasamayan nga agas a maipaay ti maysa a doktor iti pasiente nga addaan iti PPS ket edukasion ken pammaregta. . . . Dagiti pasiente nga ad-adda a makabael a mangbalbaliw iti estilo ti panagbiagda (dagidiay nalalaing a mangrisut kadagiti parikut, mangyurnos iti nasaysayaat nga aglawlaw a maibagay iti kasasaadda, nalaklaka a makagun-od iti tulong ken pammaregta, ken kinamasindadaan a mangusar kadagiti makatulong nga alikamen) ket nalaklakada a makibagay iti inaldaw nga aramidda.”​—Dr. Susan Perlman.

[Kahon iti panid 22]

Ti Ngay Panagehersisio?

Idi damo, dagiti immimbag iti polio ti naparegta nga agehersisio “agingga a naut-ot dayta.” Kalpasanna idi dekada 1980, napakdaaranda maipapan kadagiti peggad ti panagehersisio, nangruna ti maipapan iti “pannakagagara” ti maus-usarda a tisyu ti masel.

Ita, isingasing dagiti eksperto ti kalkalainganna. Ti mensaheda itan ket, ‘Dika unay agbannog, ngem dikay met unay agsadsadut.’ Kuna ti The National Center on Physical Activity and Disability: “Sigun iti kabbaro a naammuanmi, kasano man kakaro ti sakittayo, masapul nga ipategtayo ti panagehersisio, masapul nga agaramidtayo iti programa ti panagehersisio a maibagay iti kasasaadtayo ken situtuloktayo a mangsurot iti dayta tapno magun-odantayo dagiti pagimbaganna.”

Kas panggupgop, ti plano a panagehersisio ti maysa rumbeng a

▪ Mayurnos a maitunos iti tulong ti doktor wenno physical therapist a makaammo iti sakitmo

▪ Nabannayat wenno kalkalainganna no mangrugi sa in-inut a pumarpartak

▪ Pakairamanan ti panaginat pay nga umuna sakbay ti panagehersisio ken panangunnat iti nadumaduma a paset ti bagi kalpasan ti aktual a panagehersisio

▪ Ipangpangruna ti panaginat ken pangkaaduan nga aerobic nga ehersisio

▪ Iraman ti panagehersisio iti nabara a paglanguyan, no adda

Kuna ti maysa nga eksperto iti The Johns Hopkins Medical Letter: “Ti pannakabannog ken ut-ot nga agpaut iti nasurok a maysa nga oras ipamatmatna a nagagara dagiti masel.” Isu nga ipangagmo dagiti sintoma ti bagim ken liklikam ti ut-ot, pannakabannog, ken panagkapuy.

[Kahon iti panid 23]

Ania Dagiti Risgo?

Nupay naiduma ti tunggal kasasaad, dagiti sumaganad ti mabalin a mangdegdeg iti risgo dagiti nakalasat iti polio ket makapataud iti post-polio syndrome:

▪ Kinakaro ti damo a pannakaimpeksion iti polio. Kaaduanna, no nakarkaro ti damo a polio, dakdakkel ti risgo a maaddaanka iti PPS

▪ Edad iti damo a pannakaapektar iti polio. Saan unay a maaddaan iti PPS dagidiay naaddaan iti polio idi ubingda pay

▪ Iyuungar. Nakaskasdaaw ta no ad-adda a naan-anay ti damo nga iyuungar iti polio, dakdakkel ti tsansa a maaddaankanto iti PPS

▪ Pisikal nga aktibidad. No adu a tawen a nayugali ti nakalasat iti polio ti agehersisio agingga a mabannog, daytoy ti mabalin a mangpakaro iti risgo a maaddaan iti PPS

[Ladawan iti panid 19]

Tultulongannak ti maysa a nars a makaungar kalpasan ti pannakaoperak idi agtawenak iti 11

[Ladawan iti panid 23]

Ita, iti panagserbik iti amin-tiempo a Nakristianuan a ministerio a kadua ni baketko