Dagiti Ramut ti Panangidumduma

MABALIN nga adu ti pakaigapuan ti panangidumduma. Nupay kasta, adda dua a napaneknekan nga agpaypayso: (1) ti tarigagay a mangsapul iti mapabasol ken (2) ti panangim-impen iti gura gapu iti napasamak ken napasaran a panangirurumen.

Kas naipakita iti immun-una nga artikulo, no rumsua ti didigra, masansan a mangbirok dagiti tattao iti pabasolenda. No kanayon a pabasolen dagiti nalatak a tattao ti grupo ti minoria, masansan a maakseptar dayta isu a mangrugin ti panangidumduma. Kas kadawyan a pagarigan, bayat a bumaba ti ekonomia kadagiti Makinlaud a pagilian, masansan a dagiti trabahador nga imigrante ti mapabasol iti kinaawan ti pagtrabahuan​—uray no masansan nga awatenda dagiti trabaho a di kayat ti kaaduan nga umili kadagita a lugar.

Ngem saan nga amin a panangidumduma ket agtaud iti panangbirok iti mapabasol. Mabalin a maigapu met dayta kadagiti napalabas a pasamak. “Saan a panaglablabes no ibaga a ti panaglako kadagiti tagabo ket maigapu iti panangidumduma iti puli ken panangumsi iti kultura dagiti nangisit a tattao,” kuna ti report ti UNESCO Against Racism. Pinadas nga ikalintegan dagiti aglaklako iti tagabo ti nakababain a panaglakoda iti tattao babaen ti panagkunada a dagiti Africano ket nababbaba a klase ti tattao. Nagtultuloy daytoy awan nakaibasaranna a panangidumduma, ket idi agangay, nairaman ti dadduma a tattao a sinakup ti kolonia.

Iti intero a lubong, dagiti umasping a pakasaritaan ti panangirurumen ken kinaawan ti hustisia ti nakaigapuan ti agtultuloy a panangidumduma. Ti panagginnura dagiti Katoliko ken Protestante idiay Ireland ket nangrugi idi maika-16 a siglo, idi a dagiti agtuturay ti England indadanes ken indestieroda dagiti Katoliko. Ti kinaranggas dagiti agkunkuna a Kristiano bayat dagiti Krusada tignayenna pay laeng ti panaggiginnura dagiti Muslim idiay Makintengnga a Daya. Ti masaker dagiti sibilian bayat ti maikadua a gubat sangalubongan pinakarona ti panagginnura dagiti taga Serbia ken Croatia iti peninsula ti Balkan. Kas ipakita dagitoy a pagarigan, ti napalabas a guranggura ti dua a grupo ti mangpakaro iti panangidumduma.

Ti Panangpakaro iti Kinaignorante

Ti puso ti ubing saan nga agim-impen iti panangidumduma. Maisupadi iti dayta, kinuna dagiti managsirarak a masansan a dagus a makiay-ayam ti ubing iti naiduma ti pulina. Ngem inton agtawenen iti 10 wenno 11, mabalin nga ilaksidna ti tattao a sabali ti tribu, puli, wenno relihionda. Bayat a dumakdakkel, adu dagiti maammuanna a panangmatmat a mabalin nga agpaut inggat’ tungpal biagna.

Kasano a nasursurona dagitoy? Matulad ti ubing dagiti negatibo a kababalin​—naisao man wenno saan​—umuna kadagiti dadakkelna ken kalpasanna kadagiti gagayyem wenno mannursurona. Kamaudiananna, dagiti kaarruba, periodiko, radio, wenno telebision ti mabalin a mangimpluensia pay kenkuana. Nupay bassit wenno awan ti ammona iti dina magustuan a grupo, inton agmataenganen, naimulan iti panunotna a nababbabada ken saanda a mapagtalkan. Mabalin a kagurana pay ketdi ida.

Gapu iti masansan a panagbiahe ken panagnegosio, kanayon nga aglalangen  ti nadumaduma a kultura ken etniko a grupo iti adu a pagilian. Nupay kasta, ti tao a mangidumduma unay kadawyan a taginayonenna ti immun-una nga opinionna. Nalabit ipapilitna ti pagarupna nga agpapada a dakes ti kababalin ti rinibu wenno minilion pay ketdi a tattao. Aniaman a dakes a kapadasanna manipud iti uray maysa la a kameng dayta a grupo ti mangpatalged iti panangidumdumana. Iti sabali a bangir, kadawyan nga ibilangna dagiti nasayaat a kapadasanna a naiduma ngem iti kaaduan a mapasamak.

Ilalapsut iti Impluensiana

Nupay kondenaren ti kaaduan a tattao ti panangidumduma, manmano ti di maimpluensiaan. Kinapudnona, adu kadagiti manangidumduma unay ti mangipapilit a saanda a kasta. Kuna ti dadduma nga awan aniaman dayta, nangruna no dida ipadlaw ti panangidumdumada. Ngem napateg nga amirisen agsipud ta dangranna ti tattao ken pagsisinaenna ida. No ti panangidumduma ket resulta ti kinaignorante, masansan a gura ti ibungana. Impatuldo ti autor a ni Charles Caleb Colton (1780?-1832): “Kagurami ti dadduma a tattao gapu ta saanmi ida nga am-ammo; ket saanminto a pagreggetan a maam-ammo ida gapu ta kagurami ida.” Nupay kasta, no mabalin a sursuruen ti panangidumduma, mabalin met nga iwaksi dayta. Kasano?

[Kahon iti panid 7]

Relihion​—Impluensia iti Panangpanuynoy Wenno Panangidumduma?

Iti librona a The Nature of Prejudice, impatuldo ni Gordon W. Allport nga “iti promedio, ad-adda a mangidumduma dagiti addaan iti relihion ngem kadagiti awanan iti relihion.” Di nakaskasdaaw daytoy ta ti relihion ti nakaigapuan ti panangidumduma imbes a remedio dayta. Kas pagarigan, sinigsiglon a rinubroban dagiti klero ti panangbusor kadagiti Judio. Sigun iti A History of Christianity, naminsan kinuna ni Hitler: “No maipapan kadagiti Judio, itultuloyko laeng ti isu met la a pagannurotan a sinurot ti Iglesia Katolika iti las-ud ti 1,500 a tawen.”

Bayat dagiti kinaranggas iti peninsula ti Balkan, awan ti naaramidan dagiti pannursuro ti Orthodox ken Katoliko tapno mapanuynoyan ken maraem koma dagiti kaarrubada a dida karelihionan.

Kasta met laeng idiay Rwanda. Nagpipinnatay dagiti agkakapammatian. Impatuldo ti National Catholic Reporter a ti napasamak sadiay ti “pudno ken agpaypayso a panangtalipupos iti puli, ket nakalkaldaang ta nakiraman uray dagiti Katoliko.”

Binigbig a mismo ti Iglesia Katolika dagiti napaneknekan a kinapanatikona. Idi tawen 2000, nagkiddaw ni Pope John Paul II iti pammakawan gapu kadagiti “napalabas nga isisiasi [ti Iglesia] iti maawat a kababalin” iti pangpubliko a Misa idiay Roma. Bayat ti seremonia, espesipiko a nadakamat “dagiti kinapanatiko ti relihion ken ti panangirurumen kadagiti Judio, babbai, katutubo a tattao, imigrante, dagiti napanglaw ken dagiti di pay naipasngay.”

[Ladawan iti panid 6]

Ngato: Kampo a pagkamangan, Bosnia ken Herzegovina, Oktubre 20, 1995

Dua a nagkamang a taga Bosnia ken Serbia nga agur-uray iti panagpatingga ti gerra sibil

[Credit Line]

Rinetrato ni Scott Peterson/Liaison

[Ladawan iti panid 7]

Naisuro a gumura

Matulad ti ubing dagiti dakes a kababalin manipud iti dadakkelna, telebision, ken dadduma a lugar