No Adda Sakit ti Isip ti Ay-ayatem

DAYTA nga aldaw ket nangrugi kas gagangay nga agsapa ti lawlawasna para iti pamilia Johnson. * Nagrubbuat ti pamilia a buklen ti uppat a miembro agpaay iti aramidenda iti dayta nga aldaw. Pinalagipan ni Gail ti agtawen iti 14 nga anakna a ni Matt a dinan makamakam ti bus a mapan idiay eskuelaan. Makapakellaat unay ti simmaruno a napasamak. Iti las-ud ti kagudua nga oras, inispreyan ni Matt iti pintura ti diding ti siledna, pinadasna a puoran ti garahe, ken ginandatna ti agbekkel iti kangatuan unay a siled ti balayda.

Ni Gail ken ni lakayna a Frank sinurotda ti ambulansia a nangipanaw ken ni Matt, ken inkagumaanda nga anagen ti kalkalpas a pasamak. Ngem nakalkaldaang ta pangrugian laeng dayta. Simmaruno ti namin-adu a pasamak a pakakitaan a ni Matt ket addaan iti sakit ti isip. Ti lima a tawen a panagrigatna ket pakairamanan ti sumagmamano a panaggandatna nga agpakamatay, namindua a pannakaarestona, pannakaipanna iti pito a pasilidad para kadagiti addaan iti sakit ti isip, ken namin-adu a panangeksamen dagiti doktor kadagiti sakit ti isip. Masansan a di ammo dagiti mariribukan a gagayyem ken kakabagian no ania ti ibaga wenno aramidenda.

Mapattapatta a 1 iti kada 4 a tattao iti intero a lubong ti maaddaan iti sakit ti isip iti dadduma a paset ti biagda. No usigentayo daytoy makapadanag nga estadistika, adda posibilidad nga addaanka iti ina, ama, anak, kabsat, wenno gayyem nga adda depekto ti utekna. * Ania ti maaramidam no kasta ti kasasaad ti maysa nga ay-ayatem?

● Ilasinmo dagiti sintoma. Mabalin a saan a dagus a madayagnos ti kaadda ti sakit ti isip. Nalabit pagarupen dagiti gagayyem ken pamilia a dagiti sintoma ket gapu iti panagbalbaliw dagiti hormone, an-annayen ti bagi, ken pagkapuyan ti personalidad, wenno gapu kadagiti narigat a kasasaad. Nakitan ti nanang ni Matt ti dadduma a sintoma kenkuana ngem impagarup ti dadakkelna no paset laeng dayta ti panagbarona a lumabasto met laeng. Nupay kasta, ti nakaro a panagbalbaliw ti pannaturog, pannangan, wenno kababalin ti mabalin a mangipasimudaag nga adda nakarkaro a kasasaad. No maipaeksamen iti doktor, mabalin nga agresulta dayta iti nasamay a panangagas ken nasaysayaat a panagbiag ti ay-ayatem.

● Ammuem ti maipapan iti dayta a sakit. Gagangay a limitado ti kabaelan dagiti tattao nga addaan iti sakit ti isip nga agsirarak maipapan iti bukodda a kasasaad. Gapuna, makatulong kenka ti impormasion a naammuam kadagiti agdama ken mapagtalkan a reperensia tapno maawatam ti mapaspasaran ti ay-ayatem. Mabalin met a makatulong kenka ti pannakisaritam ken panangipakaammom iti dayta iti sabsabali. Kas pagarigan, inikkan ni Gail dagiti apong ni Matt kadagiti pampleta medikal a nakatulong kadakuada a mangammo iti ad-adu maipapan iti dayta a sakit.

● Ipaagasmo. Nupay agpaut ti dadduma a sakit ti isip, buyogen ti umiso a panangagas, adu kadakuada ti maaddaan iti natalged ken nabunga a biag. Nakalkaldaang ta adu ti agsagaba iti adu a tawen a dida man la agpatulong. No kasano a ti grabe a sakit ti puso ket agkasapulan iti espesialista iti puso, ti sakit ti isip kasapulanna ti panangasikaso dagidiay makaammo a mangagas kadagita a kasasaad. Kas pagarigan, dagiti doktor iti saksakit ti isip mabalinda ti mangireseta iti agas a no kanayon a matomar ket mabalin a makatulong a mangkontrol iti gaganaygayan, mangpabang-ar iti danag, ken mangpakalma iti nariribuk a panunot. *

● Paregtaem ti agsagsagaba nga agpatulong. Dagidiay addaan iti sakit ti isip mabalin a dida maamiris a kasapulanda ti tulong. Nalabit isingasingmo nga agpadoktor ti agsagsagaba, basaenna ti dadduma a makatulong nga artikulo, wenno makisarita iti daydiay sibaballigin a nangparmek iti kasta a sakit. Mabalin a saan nga ikankano ti ay-ayatem ti balakadmo. Ngem dika bumdeng a bumallaet no adda posibilidad a dangran ti ay-ayatem ti bagina wenno ti sabsabali.

● Saanka nga agpabasol. Awan pay ti naaramid dagiti sientista a konklusion maipapan iti komplikado a pakainaigan dagiti gene ti maysa a tao, ti aglawlaw, ken ti kagimongan tapno agbalin a saan a normal ti panagandar ti utek. Adu ti mabalin a pakaigapuan ti sakit ti isip, agraman ti pannakadangran ti utek, panangabuso iti substansia, narigat a kasasaad iti aglawlaw, di kinabalanse dagiti kemikal iti bagi, ken ti natawid a kasasaad. Saan a makatulong ti panangpabasolmo kadagiti tattao a nangaramidda kadagiti bambanag a nakaigapuan ti panagsakitda. Kayatmo nga ipamaysa ti amin a kabaelam a tumulong ken mangparegta.

● Nainkalintegan koma dagiti namnamaem. Mabalin a maupay ti agsagsagaba no ad-adu ti namnamaem ngem iti kabaelanna. Iti sabali a bangir, mabalin a marikna ti agsagsagaba nga awanen ti serserbina no sangkadakamatmo dagiti limitasionna. Isu a nainkalintegan koma a kanayon dagiti namnamaem. Siempre, saanmo a rumbeng a panuynoyan dagiti dakes nga aramidna. Kas iti siasinoman, makasursuro dagidiay adda sakit ti isipda manipud kadagiti pagtungpalan dagiti aramidda. No naranggas, mabalin a kasapulan ti legal a pamuspusan wenno nasken a paritam a makikadua iti dadduma tapno masalakniban a mismo ti indibidual wenno ti sabsabali.

●  Kanayon a makikomunikarka. Napateg ti komunikasion, uray no dadduma, mabalin a dina maawatan ti ibagbagam. Mabalin a di ninamnama ti sungbat ti tao nga adda sakit ti isipna, ket mabalin a saan a maitutop ti riknana iti agdama a kasasaad. Nupay kasta, makonsiensia laeng ti adda sakit ti isipna ken kumaro ti depression-na no babalawem ti ibagbagana. No kasla saan a makatulong ti kayatmo koma nga ibaga, agtugawka a siuulimek ken dumngegka. Akseptarem dagiti rikna ken kapanunotanna a dika mangkondenar. Ikagumaam ti agkalma. Magunggonaanka agraman ti ay-ayatem no ipakitam laeng a maseknanka a kanayon. Kasta ti napasamak ken ni Matt. Sumagmamano a tawen kalpasanna, inyebkasna ti panangapresiarna kadagidiay kinunana a “timmulong kaniak idi diak kayat ti agpatulong.”

● Panunotem dagiti kasapulan ti dadduma a miembro ti pamiliam. No adda maysa a nasken nga asikasuen ti pamilia iti tiempo nga agproblemada, mabalin a mabaybay-an ti dadduma a miembro. Iti sumagmamano a tiempo, narikna ni Amy a manang ni Matt nga isut’ “kasla saan a maipatpateg agsipud ta kasla napatpateg ti sakit ni adingna.” Dina sinaysayaat dagiti nagapuananna tapno saan a maiturong kenkuana ti atension. Kabayatanna, kasla kayat ti dadakkelna nga ad-adu ti magapuananna, tapno masupusopan dagiti pagkurangan ti adingna. Ti dadduma a nabaybay-an nga annak a kastoy ti kasasaadda padasenda ti manggun-od iti atension babaen ti panagaramidda iti makapakonsumision. Dagiti kunsumido a pamilia kasapulanda ti tulong tapno maasikasoda ti dadduma a miembro ti pamiliada. Kas pagarigan, idi a dagiti parikut ni Matt ti kangrunaan nga inasikaso ti pamilia Johnson, dagiti gagayyemda iti kongregasion dagiti Saksi ni Jehova iti lugarda ti timmulong a nangasikaso ken ni Amy.

● Agreggetka nga agaramid kadagiti banag a mangpasalun-at iti isip. Ti adut’ saklawenna a plano a mangpasalun-at iti isip rumbeng nga iramanna ti panangasikaso iti taraon, ehersisio, pannaturog, ken aktibidad a kadua ti dadduma a tattao. Gagangay a nataltalged ti riknam kadagiti simple nga aktibidad a kadua ti sumagmamano a gagayyem. Laglagipem met a ti arak pakaruenna dagiti sintoma ken lapdanna ti kinasamay dagiti agas. Ikagkagumaan itan ti pamilia Johnson a taginayonen ti rutina a mangpasalun-at iti isip a makagunggona iti amin nangruna iti anakda.

● Aywanam ti bagim. Mabalin a kumapuy ti salun-atmo gapu iti rigat a kakuykuyog ti panangaywan iti tao nga addaan iti sakit ti isip. Napateg ngarud nga asikasuem dagiti pisikal, emosional, ken naespirituan a kasapulam. Saksi ni Jehova ti pamilia Johnson. Patien ni Gail a dakkel ti naitulong ti pammatina tapno madaeranna ti rigat ti pamiliana. “Makapabang-ar dagiti Nakristianuan a gimong,” kunana, “dagita ti panawen a malipatanmi dagiti pakasikoranmi tapno maipamaysami dagiti daddadakkel nga isyu ken ti kangrunaan a namnamami. Namin-adun nga inkararagko a mabang-arankami ket kanayon nga adda mapasamak a panagbalbaliw a mangep-ep iti nasaem a kasasaad. Babaen iti tulong ni Jehova a Dios, timmalna ti panunotko, nga imposible koma no panunotem ti kasasaadmi.”

Baro itan ni Matt ken addaan iti kabbaro a panangmatmat iti biag. “Mariknak a nasaysayaatak itan a tao gapu kadagiti napasarak,” kunana. Ti manang ni Matt a ni Amy patienna a nakatulong met kenkuana ti napasamak. “Saanak unayen a manangbabalaw iti sabsabali,” kunana. “Saanmo a pulos nga ammo dagiti pudno a makagapu kadagiti kasasaad a mabalin a mangapektar iti maysa a tao. Ni laeng Jehova a Dios ti makaammo.”

No adda ay-ayatem nga addaan iti sakit ti isip, kanayon a laglagipem a ti panagbalinmo a managimdeng, manangandingay, ken mannakaawat ti makatulong kenkuana nga agbiag ken agpaimbag.

[Footnotes]

 [Kahon iti panid 21]

Dadduma a Mamakdaar a Pagilasinan ti Kaadda ti Sakit ti Isip

No adda ay-ayatem nga addaan kadagiti sumaganad a sintoma, mabalin a nasken nga agpadoktor wenno agkonsulta iti doktor kadagiti sakit ti isip:

• Nabayagen a malidliday wenno masuron

• Umik-ikay iti kaaduan

• Nalabes unay ti ragsak ken lidayna

• Makapungtot unay

• Naranggas ti kababalinna

• Aglablabes ti panagusarna iti substansia

• Maam-amak unay, madanagan unay, ken maringgoran unay

• Saan a normal ti panagamakna a lumukmeg

• Dakkel ti nagbalbaliwan ti ugalina a mangan wenno maturog

• Masansan a mabatibat

• Maburiboran

• Agammangaw

• Pampanunotenna ti matay wenno agpakamatay

• Dina marisut dagiti parikutna ken dina maaramid ti inaldaw a trabahona

• Ilibakna dagiti agdadata a parikut

• Nagadu ti agkakanat ken di mailawlawag a sakitna

[Ladawan iti panid 22]

No kasla saan a makatulong ti kayatmo koma nga ibaga, agtugawka a siuulimek ken dumngegka iti agsagsagaba