No Kasanom a Sanayen ti Asom

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Mexico

“SAANNAK nga asitgan ti asok no ayabak.” “Nagpigsa ti panagtaul ti asok isu nga agrekreklamo dagiti kaarrubak.” “Ti asok ket kanayon a lumagto kaniak ken kadagiti sangailik.” Kadagita amin a kasasaad, kastoy ti iyimtuod dagiti maup-upay nga agtartaraken, “Ania ti maaramidak?”

Ti sungbat ket nalabit suruam ti asom iti simple a pagannurotan iti panagtulnog​—suruam no kasano nga agtulnog kadagiti simple a bilin. Siempre, adayo a nasaysayaat a rugiamon no uken pay laeng. Ngem mabalin a makasursuro uray dagiti nataenganen nga aso. Kuna ni Marcos, maysa a propesional a mangsansanay kadagiti aso idiay Mexico: “Dagiti uppat ti bulandan nga uken ti kasapaan nga awatenmi a sanayen, ket dagiti agtawen iti lima ti kalakayan wenno kabaketan nga awatenmi. Ngem adda dagiti aso a sangapulo payen ti tawenda ngem nasursuruak nga agtulnog kadagiti simple a bilin.”

Nalaing dagiti aso. Nasanayda a mangammo no adda dagiti droga ken eksplosibo, tulonganda dagiti adda depekto ti pammagida, ken mabalinda a biroken ken arayaten dagiti napukaw agraman dagiti agpegpeggad ti kasasaadda. Ngem kasanom a mapagtulnog ti asom?

Genetiko a Pakabuklan

Umuna, masapul nga ammom ti genetiko a pakabuklan ti asom. Kas kadagiti atap nga aso, adda sursurotenda a ranggo dagiti miembro iti pangenda. Nainkasigudan a kaykayatda ti makikadua iti grupo nga addaan iti lider. Ti pamiliam ti ibilang ti asom a kagrupona, ket masapul a maawatanna a sika ti lider.

Iti grupo dagiti atap nga aso, ti lider ti agpili iti kaiimengan ken kangatuan a disso a pagturoganna. Dayta met ti umuna a mangan sakbay iti sabsabali. Isu a no palubosam ti asom a maturog iti pagiddaam wenno umuli iti muebles, mabalin a pagarupenna nga isu ti lider. Kasta met la ti mapasamak no mangan kadagiti murkat manipud iti lamisaan no mangmangankayo.

Uray no uken pay laeng, mabalin a masursurona ti agpaituray kenka. Kasano? Padasem a mingmingan agingga a sabalianna ti kitaenna. Kasta met a no ap-aprosam ti tianna no nakaidda, nasayaat nga ehersisio dayta agsipud ta dayta ti posision a mangipaawat kenkuana nga agtultulnog kenka. No kunsumision ti asom ken saan nga agtulnog uray no ibagam ti “Saan,” padasem a dimo ikankano wenno panawam.

No agtulnog ti asom kadagiti bilinmo, bigbigbigenna a naturturayka. No saanmo nga ipakita a sika ti amona, mabalin a pagarupen ti tarakenmo a kapadanaka wenno naturturay pay ketdi ngem sika, ket nalabit daytoy ti mangapektar iti kababalinna.

No Kasano a Suruan Kadagiti Simple a Bilin

Tapno maisurom ti asom kadagiti simple a bilin, kasapulam ti ukkor, kawar, ken nawadwad a pasensia. Adtoy dagiti singasing ti maysa a libro iti panangsanay: (1) Mangtedka iti simple ken ababa a bilin, (2) isurom ti kayatmo nga aramidenna, ken (3) dagus a komendaram no husto  ti inaramidna. Napatpateg ti tono ti timekmo ngem iti sasao nga usarem. No bilinem, masapul nga ibagam dayta iti serioso a tono, ket no komendaram, rumbeng a naragsak ken nadungngo ti tono ti timekmo.

Saan a nasken a bautem wenno kugtaram. “Basta serioso nga ibagak ti ‘Saan’ sa ibaybayagko nga ibalikas dayta tapno maawatan ti aso a saanko a nagustuan ti inaramidna,” kuna ti nadakamat itay a para sanay a ni Marcos. Kinunana pay, “Nalaing ti aso ta ammona no gunggonaam wenno ungtam.”

No nasken a naing-inget ti aramidem, nalabit tenglem ti asom babaen ti ukkorna ken medio yugyogem bayat nga ibagbagam ti “Saan.” Masapul nga ensigida a pagungtam no adda inaramidna a dimo nagustuan wenno bayat nga ar-aramidenna dayta. Laglagipem a saan a maawatan ti aso no apay a pagungtam no napalabasen ti adu a minuto wenno oras kalpasan nga inaramidna dayta. Dina met maawatan no apay a nagustuam ti inaramidna iti naminsan a gundaway ngem ginuram iti sabali a gundaway. Isu nga itunosmo ti ibagam iti kayatmo a mapasamak.

Ti kangrunaan iti amin a pagtulnoganna ket ti bilin nga “Agtugawka!” No ammo ti asom daytoy a bilin, mabalinmo a kontrolen no nakuti unay. Kas pagarigan, mabalinmo nga ibaga iti asom nga agtugaw no mangrugin a lumagto kadagiti sangaili. Tapno maisurom ti asom nga agtugaw, iparabawmo kenkuana ti kawarna, sa bilinem  bayat a pagtugawem ken siaalumamay a guyodem ti kawarna tapno tumangwa. Komendaram a dagus. Ulitem dagitoy a pamay-an agingga a ti asom ket agtulnog a bukbukodna.

Tapno maisurom ti asom nga agtalinaed a nakatugaw, bilinem iti “Dika agkutkuti!” bayat a nakatakderka iti sangona ken senseniasam nga agtugaw. No agkuti ti aso, ibagam ti “Saan” ken pagtugawem manen. Ulitem ti bilin ken komendaram ti asom no agtalinaed a nakatugaw iti apagbiit. In-inut a pagpautem ti panagtugawna ken ti distansiana kenka agingga nga agtulnog iti bilinmo.

Ti kasayaatan a panangisurom iti asom nga umasideg kenka ket mangusarka iti atiddog a kawar sa medio guyodem bayat nga ay-ayabam ti naganna ken bilbilinem iti “Umayka!” Umatraska bayat nga as-asitgannaka, ken itultuloymo a komendaran. Di agbayag, agtulnogton iti ibagam uray no saanmo a guyoden ti kawarna. No nakabulos ti asom ken saan nga umasideg no imbagam ti “Umayka!” ayabam ken agtarayka iti kasunganina a direksion. Masansan a kamatennaka gapu ta nainkasigudanna ti kumamat.

Adtoy ti maysa a pakdaar: Saanmo a pulos nga ibaga ti “umayka” no nakabasol tapno ungtam. Masapul a masursuro ti asom nga adda magunggonana no agtulnog iti sao nga “Umayka,” komendaram man wenno gunggonaam iti taraon. No maibus ti aanusam bayat nga isursurom daytoy a bilin, masursuro ti asom a pagdaksanna no umasideg isu a mabalin nga umadayo ken saanen nga agtulnog.

Mabalinmo met a suruan ti asom a makipagna kenka a saanen a kasapulan nga ukodem. Tapno maaramidmo daytoy, agusarka iti ababa a kawar a pangsanay nga addaan iti ukkor. Bayat nga adda ti aso iti kannigidmo, bilinem iti “Makigiddanka!” ken iyaddangmo ti kannigid a sakam. No un-unaannaka ti asom wenno agpapaudi, dagus a guyodem ti kawarna ken ulitem ti bilinmo. Komendaram no agtulnog.

Kasanom a mapasardeng ti panaglagto kenka ti asom? Ti maysa ket umatraska bayat nga ibagbagam ti bilin nga “Umadayoka !” a sarunuen ti “Agtugawka!” Ti maysa pay ket sippawem ti kammaunana sa asitgam ti aso, ken ulitem ti bilin nga “Umadayoka !” Komendaram no agtulnog.

Matalek a Kadua

Laglagipem a ti aso kaay-ayona ti makikadua iti tattao. Sumadut, kumaro ti panagtaulna, ken agbalin a managdadael no napaut a maipupok. Babaen iti panangsanay, agbalin ti asom a nakaay-ayat ken matalek a kadua, imbes a kunsumision.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 24]

Dagiti Singasing iti Panangsanay iti Aso

1. Pagtutunosem ti ibagam no agbilinka.

2. Kaay-ayo dagiti aso a denggen ti naganda, ket dayta ti mangallukoy iti atensionda. Isu nga usarem ti nagan ti aso a kakuyog dagiti bilin. (“Rover, agtugawka!”) Ngem dimo us-usaren ti nagan ti asom a kagiddan ti panangbabalawmo, a kas iti “Saan!” Masapul a sursuruen ti asom a ti panagtulnog iti naganna ket pakagunggonaanna, saan a pakadusaanna.

3. No gunggonaam, kanayon a komendaram. Kaaduan nga aso nasingsingpetda no maipakitaanda iti kinadungngo imbes a maikkanda iti ad-adu a taraon.

4. Pagtalinaedem nga ababa ken makaay-ayo ti panangisurom.

5. Dimo ipaganetget ti negatibo a kababalin babaen ti panangtedmo iti asom iti ad-adu nga atension no adda dakes nga inaramidna. Ad-adda laeng nga ulitenna ti dakes nga inaramidna no kasta ti aramidem.

[Dagiti Ladawan]

Komendaram

“Rover, agtugawka!”

[Credit Line]

Naadaw manipud iti Never, Never Hit Your Dog ken iti American Dog Trainers Network.

[Kahon/Ladawan iti panid 25]

Panangisuro iti Ukenmo a Tumakki iti Ruar

No innem inggat’ walo a lawasen ti maysa nga uken, mabalinen a suruan a tumakki iti ruar. Sigun iti Dog Training Basics, ti panangipupok, panangsanay, panangiskediul, ken komendasion dagiti kapatgan iti naballigi a panangisuro iti uken a tumakki iti ruar. Gagangay a saan a kayat ti aso a rugitan ti pagturoganna. No kasta, ipupokmo ti ukenmo no awanka iti dennana. Ammuem ti iskediulna, ken isurom ti naituding a pagtakkianna. (Sikakawar nga) ipanmo a dagus iti dayta a disso apaman a nariing, nangan, nagay-ayam, wenno sakbay a maturog. Komendaram bayat a tumaktakki. Mabalin nga adda sao wenno senias nga usarem a mangtignay kenkuana a tumakki.

No imbulosmo ti ukenmo, siputam dagiti pagilasinan a kayatna ti tumakki, kas iti kellaat a panagsardengna nga agay-ayam, agrikusrikus ken angot-angotenna ti maysa a disso, ken rummuar iti kuarto. No nasiputam ti ukenmo a madama a tumaktakki iti uneg ti balay, pagungtam, ken iruarmo a dagus. * Awan ti pagimbaganna no pagungtam kalpasan nga inaramidna dayta. Dalusam ti aniaman a nagtakianna babaen ti danum a nalaokan iti suka tapno maikkat ti bangsitna; ta no saan, kanayon a daytanto ti pagtakkianna.

[Footnote]