Dagiti Pagpilian, Dagiti Isyu

Panunotem ti napalalo a panagladingit ti agassawa nga agtarigagay unay a maaddaan iti anak ngem dida maaddaan gapu iti kinalupes. Agpatulongda iti siensia medikal ket matakuatanda nga adu dagiti naaramid a pamay-an ken pamuspusan tapno mairemedio ti kinalupes. Napateg kadi no ania ti pilienda, no adda man?

ITATTA, dagiti lupes nga agassawa adda pagpiliandan a saan a magun-odan iti napalabas a sumagmamano a dekada. Ngem dagita a pagpilian mangpataud met kadagiti napapateg nga isyu nga, Ania dagiti rumsua nga isyu a nainaig iti umiso a kababalin ken moral maipapan iti panagsikog babaen iti tulong ti laboratorio? Ngem sakbay nga usigentayo dayta, kitaentayo no kasano a matmatan ti nadumaduma a narelihiosuan a grupo dagita a remedio.

Ania ti Kuna Dagiti Narelihiosuan a Grupo?

Idi 1987, nangiruar ti Iglesia Katolika iti dokumento a mangtaming iti umiso a kababalin maipapan kadagiti remedio iti kinalupes. Kuna ti dokumento, a maawagan Donum Vitae (Ti Sagut a Biag), a no ti remedio ti medisina ket makatulong iti panagdenna ti agassawa tapno maaddaanda iti anak, mabalin a maibilang nga umiso ti kasta a remedio. Iti kasumbangirna, impamatmat ti dokumento a no ti remedio ti medisina ti mangsukát iti panagdenna ti agassawa, di umiso ti kasta a remedio. Sigun iti kastoy a panangmatmat, ti operasion a mangikkat ti tubeng iti fallopian tube ken ti panagtomar kadagiti agas a makatulong tapno agsikog ket maibilang nga umiso, ngem imoral ti pertilisasion a maaramid iti laboratorio.

Iti simmaganad a tawen, nagsurbey ti komite ti Kamara iti E.U. kadagiti narelihiosuan a grupo maipapan iti takderda kadagiti remedio a makatulong tapno agsikog. Impakita ti kaudian a report a kaaduan kadakuada ti nangawat kadagiti kadawyan a medikal a pamuspusan, artipisial nga inseminasion a mangusar iti semilia ti asawa, ken ti pertilisasion a maaramid iti laboratorio ken in vitro fertilization, no la ket ta aggapu iti agassawa ti itlog ken semilia. Kasta met, imbaga ti kaaduan kadagiti grupo a nasurbey a di umiso ti panangdadael kadagiti sikog, artipisial nga inseminasion babaen iti naidonar a semilia wenno itlog, ken ti kasuno nga ina. *

Idi 1997, ti European Ecumenical Commission for Church and Society (EECCS), maysa a grupo a mangirepresentar kadagiti relihion a Protestante, Anglicano, ken Orthodox, impakaammona iti maysa a dokumento ti opinionda maipapan iti isyu. Imbagana nga iti ummongda, adda nagduduma nga opinion maipapan iti panagsikog babaen iti tulong ti laboratorio. Iti panangipaganetgetna a nairaman ti konsiensia ken personal a rebbengen ti maysa a tao, kinuna ti dokumento: “Ipamatmat dayta a narigat nga ibaga ‘ti’ takder dagiti relihion a miembro ti EECCS. Nagduduma ti opinionda.”

Nabatad nga adu ti nagduduma nga opinion maipapan iti panagsikog babaen iti tulong ti laboratorio. Aminen ti World Health Organization ti UN a “kanayon nga adda dagiti tumaud nga isyu no awaten ti kagimongan, maitunos iti prinsipio, moral ken umiso a kababalin, ken ipalubos ti linteg” dagiti pamay-an ti panagsikog babaen iti tulong ti laboratorio. Ania ti dadduma a rumbeng nga usigen dagiti tattao sakbay nga ikeddengda ti maaddaan iti anak babaen iti tulong ti laboratorio?

 Ania Dagiti Isyu a Nairaman?

Ti kasasaad ti sikog ti tao ti napateg a mausig. Nainaig daytoy iti napateg a saludsod a, Kaano a mangrugi ti biag​—iti pannakayinaw wenno kalpasanna, bayat ti panagsikog? Sigurado a ti sungbat apektaranna ti desision ti adu nga agassawa maipapan iti remedio. Kas pagarigan, no patienda a mangrugi ti biag iti pannakayinaw, adda dagiti napateg a saludsod a masapul nga usigen.

● Rumbeng aya a ti agassawa palubosanda dagiti doktor a mangaramid iti gagangay a pamay-an a mangpertilisado iti ad-adu nga itlog ngem iti kasapulan nga ikabil iti matris, tapno adda maidulin a sikog a mausarto iti masanguanan?

● Ania ti mapasamak kadagiti naidulin a sikog no saanton a kabaelan wenno din kayat ti agassawa ti maaddaan pay iti annak?

● Ania ti mapasamak iti aniaman a naidulin a sikog no agdiborsioda wenno matay ti maysa kadakuada?

● Siasino ti mangaramid iti nadagsen a rebbengen a mangdadael kadagiti naidulin a sikog?

Saan a mabalin a laglag-anen dagiti isyu maipapan iti aramiden kadagiti di nausar wenno naidulin a sikog. Dagiti legal a pagalagadan ti sumagmamano a pagilian ipapaannurotda itan a mangiparang dagiti agassawa iti naisurat a pammalubos nga espesipiko a mangibaga no ania ti maaramid kadagiti sobra a sikog​—kayatna a sawen, no maidulin, maidonar, mausar iti panagsirarak wenno maipalubos a madadael. Ammo koma dagiti agassawa nga iti sumagmamano a lugar, mapalubosan dagiti fertility clinic wenno klinika a mangipapaay iti remedio ti kinalupes, a mangdadael kadagiti sikog uray awan ti aniaman a pammalubos no nabaybay-anen dagitoy iti nasurok a lima a tawen. Ginasut itan  a ribu nga elado a sikog ti maiduldulin kadagiti klinika iti intero a lubong.

Ti sabali pay nga usigen ket mabalin a maparegta dagiti agassawa a mangidonar kadagiti sobrada a sikog tapno mausar iti panagsirarak iti stem cell. Kas pagarigan, ti American Infertility Association, iparparegtana kadagiti agassawa a dagiti naidulin a sikog ket ipalubosda a mausar iti panagsirarak. Ti panangsapul kadagiti baro a pamay-an ti panangagas kadagiti sakit ti maysa a panggep  ti panagsirarak iti stem cell. Ngem mapagsusupiatan unay daytoy a tay-ak gapu ta ti proseso a panangala kadagiti stem cell talaga a dadaelenna dagiti sikog. *

Ti baro a teknolohia a mangsukimat kadagiti gene ket mangpataud met iti dadduma nga isyu maipapan iti umiso a kababalin. Usigem, kas pagarigan, ti panangsukimat iti gene ti sikog sakbay nga ikabil iti matris. (Kitaem ti kahon a “Ti Ngay Panangsukimat iti Gene Dagiti Sikog Sakbay a Maikabil iti Matris?”) Daytoy a pamay-an ramanenna ti pammalubos a masukimat iti gene dagiti sikog sa pilien ti maysa a maikabil iti matris​—nalabit ti tarigagayan a sekso wenno daydiay awanan iti gene a mamataud iti sakit. Namakdaar dagiti kritiko a ti panangsukimat iti gene ti sikog sakbay nga ikabil iti matris ket mabalin nga agbanag iti panangidumduma iti sekso wenno mabalin a  mausarto daytoy tapno palubosan dagiti agassawa a mangpili iti genetiko a pakabuklan ti annakda, agraman ti kolor ti buok ken mata dagitoy. Dayta a pamay-an ti mangpataud iti saludsod maipapan iti umiso a kababalin nga, Ania ti mapasamak kadagiti sikog a saan a mapili?

Maapektaranto Ngata ti Singgalut ti Panagasawa?

No usigen ti sumagmamano a kita ti remedio ti kinalupes, adda pay sabali a banag nga amirisen. Ania ti epekto ti panangusar iti kasuno nga ina wenno naidonar a semilia wenno itlog iti singgalut ti panagasawa? Mabalin a dadduma a pamay-an ti mangiraman iti maikatlo a tao (ti nagdonar) wenno maikapat (dua a nagdonar) wenno maikalima pay (dua a nagdonar ken ti kasuno nga ina) iti proseso ti panagpasngay.

No ti remedio ket pakairamanan ti naidonar a semilia wenno itlog, masapul nga usigen dagiti tattao ti dadduma pay a banag a nairaman.

● Ania ti napaut nga epekto ti kasta a panagpasngay iti emosion dagiti nagannak no maymaysa wenno awan kadakuada ti pudno a makin-anak iti dayta?

● Ania ti reaksion ti anak no maammuanna a ti pannakaipasngayna ket maigapu iti kasta a naisangsangayan a pannakayinaw?

● Rumbeng aya a maipakaammo iti ubing no siasino ti nagannak kenkuana ken mapalubosan a mangbirok iti pudno nga ama wenno inana?

● Ania dagiti legal ken moral a kalintegan ken rebbengen ti maysa wenno dadduma pay nga indibidual a nangidonar iti semilia wenno itlog?

Ti Ngay Panangilimed?

Iti adu a pagilian, kadawyan nga ilimedda dagiti nagdonar. Ilawlawag ti Human Fertilisation and Embryology Authority, a mangkonkontrol iti pannakausar dagiti semilia ken itlog ti tao idiay Britania: “Malaksid no agam-ammo dagiti nagdonar ken immawat, mailimed kadagiti agassawa nga immawat iti semilia ken itlog ken kadagiti maipasngay nga annak ti kinasiasino dagiti agdama ken napalabas a nagdonar.”

Nupay kasta, mapagdedebatean iti sumagmamano a lugar ti kastoy a pagalagadan. Sumagmamano a pagilian ti nangbalbaliwen iti pagalagadan wenno lintegda. Dagidiay di umanamong iti pagalagadan maipapan iti panangilimed ipaganetgetda nga adda kalintegan dagiti annak a mangammo iti kinasiasinoda. Kuna ti maysa a report: “Nasurok a 80 iti kada 100 kadagiti naampon ti mangsapul kadagiti kabagianda. Adu kadakuada ti nangaramid iti dayta tapno mapnek laeng ti nabayagen a pampanunotenda maipapan iti nagtaudanda. Gagangay dayta iti kaaduan a tao. Dandani 70 iti kada 100 ti mayat a mangammo kadagiti napateg nga impormasion maipapan kadagiti posible a matawid a kasasaad dagiti agpayso a dadakkelda.”

Impalgak ti sabali pay a report maipapan kadagiti napagsaludsodan a 16 nga adulto a nayinaw babaen iti naidonar a semilia nga “adu ti naklaat idi naammuanda ti agpayso a nagtaudanda.” Kuna pay ti report: “Maupay ti adu nga annak gapu ta dida ammo ti kinasiasinoda ken mariknada a nabaybay-anda. Mariknada pay a naallilawda ket awan panagtalekda iti pamilia.”

Ania ti Desisionmo?

Awan duadua nga itultuloy ken parang-ayen pay ti siensia medikal ti panagsikog babaen iti tulong ti laboratorio. Ipakpakauna ti dadduma nga iti masanguanan, 30 iti kada 100 iti amin a maladaga a maipasngay ket resulta daytoy a teknolohia. Agtultuloyto ti debate maipapan kadagiti isyu a nainaig iti umiso a kababalin ken moral.

Agpaiwanwan dagiti pudno a Kristiano babaen iti napatpateg pay a banag​—ti panangmatmat ti Namarsua kadatayo, ti nangyurnos iti panagsikog ken panagputot. (Salmo 36:9) Siempre, awan ti komento ti Biblia maipapan kadagiti moderno a pamay-an ti panagsikog babaen iti tulong ti laboratorio, ta awan pay dagita a pamay-an idi panawen ti Biblia. Nupay kasta, nailanad iti Biblia dagiti nalawag a prinsipio a mangipamatmat iti kapanunotan ti Dios. (Kitaem ti kahon nga “Ania ti Kuna ti Biblia?”) Dagita a prinsipio ti makatulong kadatayo nga agaramid kadagiti maitutop ken umiso a desision tapno maaddaantayo iti nadalus a konsiensia iti imatang ti Dios.​—1 Timoteo 1:5.

[Footnotes]

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

Ania Ti Preembryo?

Ti termino a preembryo iti Ingles tuktukoyenna ti mayin-inaw a sikog bayat ti umuna a 14 nga aldaw kalpasan a mapertilisado ti itlog. Kalpasan dayta, agbalinen a sikog (embryo iti Ingles) agingga iti ngudo ti maikawalo a lawas. Manipud iti dayta, ti sikog mabukelto nga ubing (fetus iti Ingles). Apay ngarud a nausar ti sao a preembryo a pangtukoy iti mayin-inaw a sikog?

Sigun iti International Journal of Sociology and Social Policy, ‘nausar ti termino tapno maipalubos a mausar ti sikog ti tao iti panagsirarak’ kalpasan ti umuna a 14 nga aldaw a pannakayinaw. Kuna ti maysa a libro: “No madepinar ti sikog a kas ti mabukelto nga ubing, sa la maporma dagiti umuna a paset ti bagina inton agarup dua a lawas kalpasan a mapertilisado ti itlog.” Ngem daytoy kadi a preembryo ket basta nagtitipkel a selula, a maitutop la a mausar iti panagsirarak? Usigem ti pudno a mapasamak bayat daytoy dua a lawas.

No nakastreken ti semilia iti itlog, agarup 24 nga oras ti mapalabas tapno agtipon dagiti chromosome ti lalaki ken babai. Bayat ti sumaganad a sumagmamano nga aldaw, agbingayen dagiti selula. Iti las-ud ti uppat wenno lima nga aldaw kalpasan a mapertilisado ti itlog, dagiti nagtitipkel a selula agtimbukelda ngem adda lungogda (babbabassit ngem iti ulo ti aspili). Nabalkut daytoy iti kulapot a makinruar a selula ken adda makin-uneg a nagtimbukel a selula. Blastocyst itan ti pangawag iti daytoy. Adu a selula iti makinruar a kulapot ti saan nga agbalin a sikog. Ngem tumaud ti ubing iti makin-uneg a nagtimbukel a tipkel dagiti selula.

Agarup makalawas kalpasan a mapertilisado ti itlog, daytat’ kumpeten iti matris. Kumpet ti blastocyst iti matris ket mangrugin nga agpataud iti kadkadua, tapno makastrek ti oksihena ken taraon manipud iti dara ti ina ken mairuar dagiti ibleng. Sigun iti libro nga Incredible Voyage​—Exploring the Human Body, inton agarup maikasiam nga aldaw, mangrugin ti makin-uneg a selula ‘nga agpataud iti baro a tao.’ Kuna pay ti libro: “Ti nasurok a 20 a selula ket masapul nga agsasaruno nga agbalbaliw ken aglalasin bayat ti lima wenno innem pay nga aldaw tapno mapataud ti umuna a paset a mangbukel iti aktual a sikog wenno embryo.” Isu nga inton ngudo ti maikadua a lawas, agparangen daytoy “umuna a paset” a mangbukel iti sikog. Daytoy ti pagtaudanto ti kangrunaan a sistema ti nerbio wenno ti utek ken duri.

Gapu iti daytoy umuna nga agsasaganad a proseso a mapasamak iti mayin-inaw a sikog wenno embryo, kuna ti dadduma nga “awan ti partikular a biolohikal a pasamak wenno kanito a mabalin a maibilang a pangrugian ti baro a sikog.”

Nupay kasta, patien dagiti pudno a Kristiano a mangrugi ti biag iti pannakayinaw. Gapu ta ti orihinal a pertilisado a selula ket addaanen iti programa a pagaramid iti kadkadua, kumpeten ti sikog iti matris, mangaramiden kadagiti urat a maikonekta iti ur-urat ti ina, ken dadduma pay, ad-adda pay a dayawentayo ti nadibinuan a Diseniador a ni Jehova a Dios.

[Ladawan]

Tallo ti aldawna a mayin-inaw a sikog ti tao (napadakkel iti agarup 400 a daras)

[Credit Line]

Impaay ti University of Utah Andrology and IVF Laboratories

 [Kahon/Ladawan iti panid 9]

TI NGAY PANANGSUKIMAT ITI GENE DAGITI SIKOG SAKBAY A MAIKABIL ITI MATRIS?

Ti maysa a baro a rinang-ayan ti panangpertilisado iti laboratorio ramanenna ti panangsukimat iti gene dagiti sikog ken ti panangpili iti daydiay sikog a maikabil iti matris. Iti panagkomentona kadagiti nainaig-moralidad a saludsod maipapan iti daytoy a pamay-an, kastoy ti ilawlawag ti libro a Choosing Assisted Reproduction​—Social, Emotional and Ethical Considerations:

“Di agbayag, kabaelanton nga ammuen [dagiti sientista] ti kasasaad ti bagi, kinalaing, ken nalabit ti emosion ti sikog ken ti kababalinna a makilangen iti kagimongan. Iti kasta, iti asidegen a masanguanan, mabalinton a pilien dagiti nagannak ti dadduma kadagiti kababalin ti annakda. Ngem nupay adu a tattao ti mangsuportar iti panangsukimat ken panangpili iti gene ti sikog sakbay a maikabil iti matris para kadagiti agassawa nga addaan iti grabe a sakit, adu ti di mangsuportar iti daytoy a teknolohia para kadagiti agassawa nga agtarigagay a maaddaan iti anak a babai wenno lalaki​—wenno iti masanguanan​—iti anak nga addaan iti asul a mata, nalaing iti musika, wenno natayag.

“Kas iti adu pay a teknolohia, ti panangsukimat iti gene ti sikog sakbay a maikabil iti matris ket mangpataud iti saludsod a, rumbeng aya a maaramid dayta gapu ta mabalin nga aramiden. . . . Talaga a narigat nga ikeddeng no adda aniaman a rumbeng a maiparit kadagiti kasasaad a pakausaran daytoy moderno unay a teknolohia.”

 [Kahon/Ladawan iti panid 10]

ANIA TI KUNA TI BIBLIA?

Siempre, awan ti direkta a komento ti Biblia maipapan kadagiti maar-aramid a pamay-an tapno maaddaan iti anak babaen iti tulong ti laboratorio. Nupay kasta, maammuantayo ti panangmatmat ti Dios maipapan iti dadduma a napapateg nga isyu. Ket ti pannakaammo dagiti pudno a Kristiano iti sungbat ti dua a kangrunaan a saludsod ti makatulong kadakuada a mangaramid kadagiti pangngeddeng a makaay-ayo iti Dios.

Kaano a mangrugi ti biag ti tao? Ipamatmat ti Biblia a ti biag ket mangrugi apaman a mayinaw. Usigem ti sasao ni salmista David, a napaltiingan nga agkuna maipapan iti Dios: “Dagita matam nakitada uray pay ti maisiksikog a bagik, ket iti librom naisurat dagiti amin a pasetna.” (Salmo 139:16) Amirisem met ti orihinal a lenguahe ti teksto iti Exodo 21:22, 23, a mangipamatmat a sungsungbatan ti maysa a tao ti pannakadangran ti di pay naipasngay nga anak. Maadaltayo ditoy a ti Namarsua kadatayo matmatanna a napateg ti biag, uray pay kadagiti mismo nga umuna a tukad ti pannakaisikogna. Iti imatang ti Dios, maibilang a panangiregreg ti inggagara a panangkeltay iti sikog. *

Adda aya dagiti maiparit a pamay-an a pangusaran ti maysa a tao iti pannakabalinna nga agsikog wenno agputot? Masarakan ti panangmatmat ti Dios iti Levitico 18:20, nga agkuna: ‘Dika ited ti agruar kenka a semilia iti asawa a babai ti katimpuyogmo tapno agbalinka a narugit babaen iti dayta.’ Adtoy ti napateg a prinsipio dayta a Nainkasuratan a bilin: Ti semilia ti lalaki saan koma a mausar a mangsikog iti siasinoman malaksid iti mismo nga asawana, ket ti babai saanna koma nga isikog ti anak ti siasinoman malaksid iti asawana. Iti sabali a pannao, ti pannakabalin ti maysa a tao nga agsikog wenno agputot ket saanna koma nga usaren iti siasinoman malaksid iti asawana. No kasta, liklikan dagiti pudno a Kristiano ti agbalin a kasuno nga ina agraman ti aniaman a pamay-an a pakausaran ti naidonar a semilia, itlog, wenno sikog. *

No ikeddeng dagiti pudno a Kristiano ti maaddaan iti anak babaen iti tulong ti laboratorio, masapul a tingitingenda a naimbag ti isuro ti Biblia maipapan iti kapanunotan ti Dios. * Ngamin, isu ti Nangirugi iti panagasawa ken iti biag ti pamilia.​—Efeso 3:14, 15.

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 7]

Dagiti naidulin nga elado a sikog

[Credit Line]

© Firefly Productions/CORBIS