Glaucoma​—Mangbulsek

ITI apagkanito, kitaem a naimbag ti maudi a sao iti daytoy a grupo ti sasao. Saanka nga agkirem, makitam kadi ti dadduma a paset iti ngato, baba, wenno ti agsumbangir daytoy a magasin? Mabalin, gapu iti makuna a peripheral vision, wenno ti nalawa a saklawen ti panagkitam. Gapu iti daytoy nga abilidad, madlawmo no adda mapagduaduaan ti langana a tao nga umas-asideg kenka manipud iti sikigam. Dayta ti makatulong kenka a mangliklik iti lapped iti dalanmo ken tapno saanka a maidungpar kadagiti pader bayat a magmagnaka. Ket no agmanmanehoka, ti nalawa a saklawen ti panagkitam ti mangipadlaw kenka nga adda tao a magmagna iti bangketa.

Ngem uray bayat a basbasaem daytoy a panid, mabalin nga in-inut a kumudkudrep ti nalawa a saklawen ti panagkitam a dimo man la madmadlaw. Iti intero a lubong, mapattapatta nga 66 a milion a tattao ti addaan iti agtitipon a sakit ti mata a maawagan iti glaucoma. Iti dayta a bilang, nasurok a lima a milion ti interamenten a bulsek, isu a ti glaucoma ti maikatlo a kaaduan a pakaigapuan ti permanente a kinabulsek. “Ngem uray kadagiti nabaknang a pagilian nga addaan kadagiti pangpubliko a programa a mangagas iti glaucoma, saan latta a maeksamen ti kagudua kadagiti addaan iti glaucoma,” kuna ti pagiwarnak maipapan iti medisina a The Lancet.

Siasino ti posible a maaddaan iti glaucoma? Kasano a maammuan dayta, ken kasano a maagasan?

Ania ti Glaucoma?

Masapul a maawatantayo nga umuna ti kasasaad dagiti matatayo. Kastoy ti ilawlawag ti broshur nga inaramid ti Glaucoma Foundation of Australia: “Ti sukog ti mata ket agpannuray iti presion​—‘mapaglobo’ dagiti nalukneng a tisyu ti mata, kas iti pilid ti lugan wenno maysa a lobo.” Iti uneg ti mata, adda bomba a maawagan iti ciliary body a mangipan kadagiti mata iti pluido a maawagan iti aqueous humor nga aggapu kadagiti urat. “Agwaras iti uneg ti mata ti aqueous, a mangtartaraon kadagiti sibibiag nga estruktura ti mata sa agsubli iti dara babaen iti kasla sagatan a maawagan iti trabecular meshwork.”

No adda nagbará wenno tubeng iti daytoy a pannakasagatan gapu iti aniaman a rason, ngumato ti presion iti uneg ti mata isu a madadael dagiti linabag ti ur-urat iti likud ti mata. Open-angle glaucoma ti pangawag iti daytoy a kasasaad a pakaigapuan ti agarup 90 a porsiento iti amin a kaso.

Ti presion iti uneg ti mata a maawagan iti intraocular pressure (IOP), mabalin nga agbaliwbaliw iti intero nga aldaw ken maapektaran iti nadumaduma a kasasaad agraman ti panagpitik ti pusom, ti kaadu ti inumem, ken ti posision ti bagim. Saan a mangdangran iti matam dagitoy a natural a panagbalbaliw. Ti nangato a presion iti mata ket saan a ti kakaisuna nga ebidensia iti kaadda ti glaucoma, ta agsasabali ti “gagangay” a presion ti mata iti nadumaduma a tattao. Kaskasdi, ti nangato nga IOP ket maysa kadagiti pakakitaan iti kaadda ti glaucoma.

Maawagan nga acute, wenno angle-closure glaucoma ti manmano a kita daytoy a sakit. Saan a kas iti open-angle glaucoma, daytoy a kita ramanenna ti kellaat nga ingangato ti presion iti mata. Gapu iti dayta, agpanaas ti matam, sa kumudrep ti panagkitam ken agsaruaka. No saan a maagasan kadagiti oras a rimsua dagiti sintoma, masansan nga agresulta iti pannakabulsek. Secondary glaucoma ti pangawag iti sabali pay a kategoria. Kas ipasimudaag ti naganna, daytoy a kita ket pakaruen ti dadduma pay a kasasaad iti mata kas kadagiti tumor, katarata, wenno pannakadangran. Adda bassit a grupo ti tattao a naapektaran iti maikapat a kita, a maawagan iti congenital glaucoma. Addan daytoy apaman wenno kalpasan a naipasngay ti maysa a maladaga ken madlaw no dadakkel dagiti bukel ti matana ken sensitibo unay dagitoy iti lawag.

 No Kasano a Mangbulsek

Ti glaucoma mabalin a mangbulsek iti inggat’ 90 a porsiento ti maysa a mata a dimo madmadlaw. Kasano a kasta? Amintayo ket addaan iti blind spot. Daytoy a paset iti retina, a pagkakamangan dagiti linabag ti ur-uratmo tapno mapataud ti optic nerve, ket maawanan kadagiti selula a makadlaw iti lawag. Ngem saanmo a madlaw daytoy a blind spot, agsipud ta ‘matutopan’ ti utekmo dagiti kurang a paset ti ladawan. Iti kasumbangirna, ti abilidad ti utek a mangaramid iti daytoy ti makagapu nga in-inut ken makadadael ti glaucoma.

Kastoy ti imbaga ni Dr. Ivan Goldberg, maysa nga Australiano ken agdinamag a doktor ti mata, iti Agriingkayo!: “Ti glaucoma ket mayarig iti nasikap a mannanakaw agsipud ta dimo madlaw ti aniaman a sintoma. Nabannayat ti ikakaro ti gagangay unay a kita ti glaucoma ken dimo mapakpakadaan a mangdadael kadagiti estruktura ti urat a mamagkonektar iti mata ken utek. Aglua man dagiti matam wenno saan, namagada man wenno saan, nalawag man ti panagkitada no agbasa ken agsuratka wenno saan, awan ti nakainaiganda iti glaucoma. Mabalin a nasayaat ti panagkitam ngem nakaro gayamen ti sakitmo a glaucoma.”

Panangammo iti Kaadda ti Glaucoma

Nakalkaldaang ta awan ti maymaysa a pangeksamen tapno maammuan no addaanka iti glaucoma. Babaen ti panangusar iti alikamen a tonometer, ti espesialista iti mata mabalin a rugianna a sukimaten ti presion ti pluido kadagiti matam. Ti instrumento ket mausar a siaalumamay tapno mapatad ti cornea, wenno ti makinsango a paset ti matam. Marukod ti puersa a kasapulan iti panangaramid iti daytoy, tapno matingiting ti presion ti uneg ti matam. Ti  espesialista ti mata mabalin met a kitaenna dagiti pagilasinan ti glaucoma babaen kadagiti instrumento a mangilasin kadagiti nadadael a tisyu iti estruktura ti nerbio a mangikonektar iti mata iti utek. Kinuna ni Dr. Goldberg: “Maikeddengmi no karkarna ti sukog dagiti linabag ti urat wenno dagiti urat iti likud ti mata, agsipud ta mabalin a dayta ti mangipasimudaag a madaddadaelen dagiti urat.”

Ti glaucoma ket maammuan met babaen ti gagangay a pangeksamen iti panagkita. Kastoy ti inlawlawag ni Dr. Goldberg: “Kumita ti maysa a tao iti malukong ti puraw a lawag, ket adda nalawlawag a puraw a lawag nga agraniag iti bassit a disso iti uneg dayta a malukong. Agtignay ti tao babaen ti panangitalmegna iti buton no adda makitana a bassit a puraw a lawag.” No dimo makita ti puraw a lawag no adda dayta iti makinruar nga iking ti panagkitam, dayta ti pakakitaan nga addaanka iti glaucoma. Maar-aramid dagiti baro nga instrumento tapno nalabit mapagbalin a simple daytoy narigat a pamay-an.

Siasino Dagiti Posible a Maaddaan iti Dayta?

Agtawen iti nasurok nga 40 ken nasalun-at a lalaki ni Paul. Kunana: “Napanak iti optiko tapno agpaaramidak iti antipara, ket kabayatan ti panagpaeksamenko, dinamagna no addan miembro ti pamiliak a naaddaan iti glaucoma. Nagdamagak ket naammuak nga adda ikit ken ulitegko nga addaan iti kasta. Naisingasing a mapanak iti maysa nga espesialista iti mata, ket pinaneknekanna nga addaanak iti glaucoma.” Kastoy ti inlawlawag ni Dr. Goldberg: “No ni nanang wenno tatangmo ket addaan iti kasta, mamitlo inggat’ maminlima ti posibilidad a maaddaanka iti glaucoma. Ket no adda kabsatmo nga addaan iti glaucoma, lima inggat’ pito a daras ti posibilidad a maaddaanka iti kasta.”

Ipaganetget ni Dr. Kevin Greenidge iti Glaucoma Foundation idiay Estados Unidos ti dadduma pay a posibilidad: “No nasuroken nga 45 ti tawenmo ken maysaka nga Africano, wenno addaanka iti aniaman kadagitoy a posibilidad​—adda kapamiliam nga addaan iti glaucoma, arrap, diabetes, nadangran a mata wenno kanayon nga agus-usar kadagiti produkto nga addaan iti cortisone/steroid​—​ipaeksamenmo dagiti matam iti kada tawen.” Uray no awan dagiti napigsa a posibilidad a maaddaanka ken saanka pay nga agtawen iti 45, isingasing ti foundation nga ipaeksamenmo latta  dagiti matam kada uppat a tawen. No agtawenka iti nasuroken nga 45, masapul nga agpaeksamenka iti kada dua a tawen.

Agasam ken Kontrolem Dayta

Ti panangagas iti glaucoma ni Paul ramanenna ti panangusar kadagiti espesial a maipatedted kadagiti matana maminsan iti kada aldaw. Kuna ni Paul: “Dagiti maipatedted nga us-usarek ti manglapped iti itataud ti aqueous a pluido iti bukel ti mata.” Naipasidong met ni Paul iti panangagas a nakausaran iti laser beam tapno mapataud ti agarup sangapulo a babassit nga abut iti sango dagiti matana nga asideg iti abut a pagayusan iti natural a pluido. Kunana: “Idi damo a naagasan ti matak babaen iti laser, talaga a madanagan ken agnerbiosak, isu nga ad-adda nga alusiisenak. Nupay kasta, idi naagasan ti maikadua a matak sumagmamano nga aldaw kalpasanna, ammokon no ania ti namnamaek. Adayo a nataltalgeden ti riknak, isu a sakbay a naamirisko dayta, nairingpasen ti doktor ti operasion.” Ti panangagas ti nakatulong a mangkontrol iti presion kadagiti mata ni Paul.

Positibo ngarud ti panangmatmat ni Paul. Kunana: “Medio nadadael dagiti retina ti matak, ken naimbag ta naan-anay a nalawa pay laeng ti masaklaw ti panagkitak. No laglagipek a patedtedan dagiti matak iti agas iti kada aldaw, mabalin nga agtalinaed a kasta.”

Ti aya “mannanakaw iti panagkita” ti mangbulbulsek kenka? No dika pay impaeksamen dagiti matam tapno maammuan no addaanka iti glaucoma​—ken nangruna no maysaka kadagiti adda iti grupo a posible a maaddaan iti dayta​—nainsiriban nga ipadoktormo dagiti matam tapno maammuan no addaanka iti glaucoma. Kas kinuna ni Dr. Goldberg, “mabalin a malapdan ti kaaduan a pannakadangran manipud iti glaucoma babaen ti naintiempuan ken umiso a panangagas.” Wen, mabalinmo nga agasan ken kontrolen ti glaucoma!

[Kahon/Ladawan iti panid 26]

Posible a maaddaanka iti glaucoma no

● Africano ti kapuonam

● Adda kapamiliam nga addaan iti glaucoma

● Addaanka iti diabetes

● Arrapka

● Kanayon wenno nabayagen nga agus-usarka iti cortisone/steroid​—a ramen iti dadduma a sapsapo ken maipugsit nga agas iti angkit

● Nadangran idin ti matam

● Agtawenka iti nasurok nga 45

[Ladawan]

Ti regular a panagpaeksamen ti mabalin a manglapped iti nakaro a pannakabulsekmo

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

OPEN-ANGLE GLAUCOMA

Cornea

Iris

Lens

Retina

Ti optic disk wenno “blind spot” ti ayan dagiti linabag ti ur-urat nga agkakamang a mangbukel iti optic nerve

Ti optic nerve ti mangyallatiw kadagiti makitam iti utek

Ti ciliary body, a pakaa-ramidan iti pluido

1 Ti aqueous humor ket nalitnaw a pluido a mangtaraon iti lens, iris, ken uneg ti cornea. Naiduma dayta iti lua, a mangdalus iti ruar ti mata

2 Ti trabecular meshwork pagayusenna ti pluido

3 No adda nagbará wenno tubeng iti pannakasagatan, ngumato ti presion iti uneg ti mata

4 No ngumato ti presion, madangran dagiti sensitibo a linabag ti ur-urat iti likudan ti mata, isu a tumaud ti glaucoma wenno kumudrep ti panagkita

[Dagiti Ladawan iti panid 25]

Optic disk

Ti makitam koma

NORMAL A PANAGKITA

MANGRUGRUGI A GLAUCOMA

NAKARO A GLAUCOMA

[Credit Line]

Dagiti retrato dagiti optic disk: Impaay ti Atlas of Ophthalmology