Monteverde​—Maul-Ulepan a Pakasalakniban ti Nakaparsuaan

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY COSTA RICA

Ti aggapu iti baybay nga agpuypuyupoy a nabara a dugudog iti Caribe, madupagna ti kabambantayan nga inggat’ 1,700 a metro ti kangatoda. Bayat nga agpangato ti angin kadagitoy a kabambantayan, lumamiisda, ket maurnong ti agnebda isu a mapataud dagiti nababa nga ulep nga agdissuor kas tudo iti kabambantayan wenno mangangep kadagitoy. Ania ti resultana? Napataud ti nagpaiduma a lugar a naisangsangayan ti natural a kinapintasna a maawagan iti “cloud forest,” wenno maul-ulepan a kabakiran.

TAWEN 1951. Uppat a pulo ket uppat a miembro ti relihioso a grupo a gagangay a maawagan iti Quakers ti pimmanaw iti pagtaenganda idiay Alabama, E.U.A., tapno agsapulda iti lugar a pangipasdekanda iti natalna ken narelihiosuan a komunidadda. Gapu iti panagbirokda, nakadanonda iti maul-ulepan a kabambantayan iti amianan a laud a Costa Rica, iti Sentral America. Naiputputong, nadam-eg, ken medio nalaka ti daga sadiay.

Ngem saan a kaskarina ti mangpapintas iti maysa a disso tapno agbalin a kabalbalayan. Kastoy ti malagip ni Marvin Rockwell, maysa kadagiti damo a nagnaed iti dayta, “Desdes ti karison ti kakaisuna a dalan a sumang-at iti bantay, isu a sinimpami dayta babaen kadagiti piko ken pala tapno makastrek dagiti jeep-mi.” Babaen iti tulong dagiti umili iti dayta a lugar, naipasdekda met laengen ti baro a pagtaenganda iti maul-ulepan a kabakiran. Maitutop ti impanaganda iti dayta a Monteverde, a “Berde a Bantay” ti kaipapananna iti Espaniol.

Nagaramid dagiti umili iti dua a desision nga addaan kadagiti manayon nga epekto. Ammoda a nasken a sustinerenda ti panagbiag ti komunidadda kas mannalon. Ngem ania a tagilako ti mabalinda nga aramiden a saan a madadael gapu iti napaut a pannakayudong dayta  iti tiendaan? Inkeddengda a maitutop ti keso. Sipud idin, nangrugi ti bassit a pagaramidan iti keso. Ita, agpatpataud daytan iti nasurok nga 4,000 a kilo a keso iti kada aldaw, malaksid iti dadduma pay a produkto kas iti naalsem a krema, krema a keso, ken sorbetes.

Inkeddeng met dagiti umili ti mangilatang iti 541 nga ektaria a kabakiran iti bakras ti bantay iti ngatuen ti kabalbalayanda. Yantangay daytoy a lugar a napalawlawan iti agsasanga a pagayusan ti gubuayan ti danum a mangpaandar iti bassit a planta ti korienteda, patienda a nainsiriban a salaknibanda dayta. Ngem idi agangay, naginteresan dagiti sientista ti nawadwad a kita dagiti mula ken animal iti lugar a napalawlawan iti agsasanga a pagayusan iti danum, nangruna kalpasan a natakuatan ti kaadda sadiay ti golden toad. (Kitaem ti kahon maipapan iti golden toad.) Idi dekada 1960, adda grupo dagiti sientista ken umili iti dayta a lugar a nangbuangay iti Monteverde Cloud Forest Preserve, a pakasalakniban dagiti atap nga animal. Di nagbayag kalpasanna, napalawa dayta tapno mairaman iti nagsasanga a pagayusan iti danum. Sipud idin, napalawa pay ti masalsalakniban a lugar isu nga agarup 10,500 nga ektaria ti kalawana itan.

Ti Monteverde Cloud Forest Preserve ket maysa kadagiti lugar a pagpasiaran ti kaaduan a turista ditoy Costa Rica. Iti kada tawen, agarup 50,000 a turista ti lumasat iti narangkis ken agsikkosikko a dalan nga agturong iti Monteverde. Nagadu a naturalista agraman dagiti managpaliiw ken mangad-adal iti tumatayab ti umay ditoy tapno buyaenda ti rinibu a kita ti tumatayab ken mulmula iti daytoy a pakasalsalaknibanda ken ti aglawlaw dayta.

Dagiti Mulmula

Agarup 500 a kita ti kayo ti pannakaadigi ti sistema ti ekolohia ti masalsalakniban a lugar. Nagsayaat ti panagtubo ti dadduma a kayo kadagiti awanan ruot a bakras, ta ikagkagumaanda ti agbiag nupay napigsa ti angin a mangtiltil ken mangtiritir kadakuada. Dagiti kayo iti masalsalakniban a lugar ket aduan iti lanut, makaagas a mula a nagkalatkat, ken babassit a kayo a nanglinged kadagiti puonda. Kasano nga agbiag dagitoy mula a maawagan iti epiphyte (agpannuray iti padada a mula) a dida met nairamut iti daga? Kastoy ti mabasa iti bokleta maipapan iti panagpasiar: “Iti daytoy nakabasbasa nga aglawlaw, makagun-od dagiti epiphyte iti nawadwad a danum, uray no bassit ti ramutda. Makaurnong ti nagarimungmong a mulmula iti  umdas a nagango a bulbulong nga iyanud ti tudo manipud iti narangpaya a sangsanga. Dagitoy ti mangipaay iti kasapulanda a sustansia.”

Tallo gasut a kita dagiti orkidia ti mangnayon iti kinapintas ti lugar a berde ti kaaduan a makita. Kaaduan a nabati nga espasio iti aglawlaw ti napno iti 200 a kita ti pako​—dadduma ti dandani 12 a metro ti kangatoda ken agtawendan iti 150.

Apay a nagadu ti agsasabali a mula iti kasta a nagbassit a lugar? Ti maysa a makagapu ket inggat’ Taaw Pacifico ken Caribe ti beddeng ti masalsalakniban a lugar. Gapu iti naisangsangayan a panagduma ti kinaagneb ken temperatura iti nadumaduma a kangato ti daga, mapataud ti innem a nagpaiduma nga aglawlaw a pagpapaaduan dagiti nakaskasdaaw ti kinanadumadumada a mulmula ken animal.

Dagiti Tumatayab ken Animal

Ti Monteverde ket maitutop a paraiso dagiti managpaliiw ken mangad-adal kadagiti tumatayab. Idi 1996, nairekord ti bilang dagiti kita ti tumatayab nga adda iti las-ud ti nagtimbukel a disso nga addaan iti 25 a kilometro a diametro a pakairamanan ti nadumaduma a paset ti Monteverde. Iti 24 la nga oras, 369 a nadumaduma a kita ti tumatayab ti nasaripatpatan! Dagiti katutubo a tumatayab ditoy ket manipud iti nagbassit a hummingbird agingga iti nangayed a quetzal. Kinapudnona, ti quetzal​—maysa kadagiti naisangsangayan unay ti marisna a tumatayab iti Tropiko, ti kangrunaan a kayat a makita ti adu nga umay ditoy. Adda agarup 100 a paris ti quetzal nga agum-umok iti Monteverde, ngem narigat a masirpatan ida gapu ta ti berde a marisda ket maibagay unay iti kinaberde ti kabakiran. Nupay kasta, nalaka a makita dagiti hummingbird a masansan nga agayuyang kadagiti pagkargaan iti taraon a naikabil iti ruar dagiti tiendaan ken restawran iti dayta a lugar. Aggilapgilap a lila, esmeralda, ken turkesa ti kolor dagiti dutdotda. Agakar-akarda iti nadumaduma a sabong ken pagikkan iti taraon bayat ti nakaparpartak a panagpayakpakda.

Iti Monteverde met ti pagnanaedan ti sangagasut a kita ti mamalia. “Dayta ti maysa kadagiti manmano a nabatbati a pagnanaedan ti . . . lima a kita iti pamilia dagiti pusa: ti jaguar, ocelot, puma, margay, ken ti jaguarundi,” kuna ti Costa Rica Handbook. Kaskasdi a naatap kadagiti tattao dagiti managputputong a dadakkel a pusa. “Iti kada agarup innem la a bulan a makitam ti puma,” kinuna ni Rafael Bolaños, ti manedyer iti masalsalakniban a lugar, iti Agriingkayo! “Ti jaguar ket makita laeng iti agarup kada tallo a tawen.” Posible a maranaam ti maysa kadagiti 120 a kita dagiti animal nga agbiag iti danum ken takdang agraman dagiti reptilia.

Ania ti masakbayan ti Monteverde? Maikagkagumaan a mapalawa ti masalsalakniban a lugar. Kinapudnona, nasuroken a doble ti limmawaan ti masalsalakniban a lugar gapu iti nabiit pay a pannakainayon ti Santa Elena Forest Reserve ken ti Children’s Eternal Rain Forest. (Kitaenyo ti kahon iti baba.) Sapay koma ta makatulong dagitoy a pamuspusan tapno masigurado ti kanayon nga iyaadu dagiti mula ken animal iti maul-ulepan a kabakiran.

[Kahon/Ladawan iti panid 17]

Ti Pannakaungaw ti Golden Toad

Kinaagpaysuanna, natayengteng a maris kahel ti maysa a kita ti katutubo a pilat a maawagan iti golden toad. Daytat’ damo a natakuatan ti biologo a ni Jay Savage kadagiti nangato a kabakiran ti Monteverde idi dekada 1960. Kasla ti Monteverde ti kakaisuna a pakasarakan iti daytoy a pilat. “Idi 1985, napaliiw ti maysa a pangen a buklen ti agarup 1,000,” kuna ni Rafael Bolaños, manedyer ti Monteverde Cloud Forest Preserve. “Ngem dua la a tawen kalpasanna, manmanon ti masarakan kadagitoy.” Maipagarup a naungawen ti golden toad.

Kinuna ni Dr. Alan Pounds, a nangadal iti pannakaungaw ti 20 a kita ti tukak ken pilat iti Monteverde Cloud Forest Preserve nga ‘immun-una a napasamak dagiti saan a normal a panagalingasaw ken panagtudo iti kada aldaw sakbay a naungaw ti adu nga amphibian, wenno animal nga agbiag iti danum ken takdang, agraman ti katutubo a golden toad.’

[Credit Line]

© 2003 Richard Sage

[Kahon iti panid 18]

Children’s Eternal Rain Forest

Iti bassit nga elementaria iti maysa nga ili ti Sweden, napagsaludsodan ti maysa a klase dagiti ubbing nga agtawen iti siam no ania ti maaramidanda tapno masalbar ti napuskol a kabakiran. Babaen iti tulong ti maestrada, nakaurnongda iti kuarta a nausar idi 1988 a panggatang iti 6 nga ektaria a napuskol a kabakiran nga agpegpeggad a madadael. Dayta ti makagapu a naipasdek ti Children’s Eternal Rain Forest. Nagdinamag ti proyekto, ket dagiti ubbing iti 44 a pagilian ti nakikadua iti panagregget. Nakaurnong dagiti ubbing iti umdas a kuarta tapno mapalawa ti masalsalakniban a lugar tapno mairaman iti rinibu nga ektaria a beddeng ti tallo a deppaar ti Monteverde Cloud Forest Preserve.

[Mapa iti panid 16]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Monteverde

[Ladawan iti panid 16]

Mulmula nga agpannuray iti padada a mula

[Ladawan iti panid 16]

Pako

[Ladawan iti panid 16, 17]

Orkidia

[Ladawan iti panid 18]

Hummingbird

[Credit Line]

THE HUMMINGBIRD SOCIETY/Newark Delaware USA

[Ladawan iti panid 18]

Quetzal

[Credit Line]

© Anthony Mercieca/SuperStock

[Ladawan iti panid 18]

Red-eyed tree frog

[Picture Credit Line iti panid 17]

Aglawlaw ken orkidia: © Michael ken Patricia Fogden