Panagsikog Dagiti Tin-edyer​—Sangalubongan a Trahedia

NAAWAGANEN nga epidemia ti panagsikog dagiti tin-edyer. Nupay kasta, madlaw laeng ti nakalkaldaang a kinakaro daytoy a parikut no mausig ti epekto ti panagsikog ti maysa a napabutngan a tin-edyer a babai. Kadawyanna, mabalin a mapasaranna ti nakaro a panagbalbaliw ti biagna a saan laeng a mangapektar unay kenkuana no di ket uray iti pamiliana ken kadagiti ay-ayatenna.

Awagan ti Biblia ti kinatin-edyer a “kinalasbang ti kinaagtutubo”​—tiempo a masansan a narasuk unay dagiti seksual a tarigagay. (1 Corinto 7:36) Ngem di maibaga a ti panagsikog ti tin-edyer ket resulta laeng ti di panagusar kadagiti panglapped iti panagsikog. Ipamatmat dagiti ebidensia a ti panagsikog ti tin-edyer ramanenna ti adu a naririkut nga isyu iti kagimongan ken rikrikna.

Dagiti Makagapu

Ipakita ti panagsirarak nga adu a tin-edyer nga inna ti aggapu kadagiti nasinasina a pamilia. “Iti intero a panagbiagko kayatko ti maaddaan iti pudpudno a pamilia.” Dayta ti kanayon nga ibagbaga ti adu a masikog a tin-edyer. Nabatad ngarud a dagiti nasinasina a pamilia ti maysa a makagapu iti panagsikog ti tin-edyer. Natakuatan ti maysa a programa a tumultulong kadagiti tin-edyer nga inna a masansan a “di nasayaat ti relasionda kadagiti innada ken dida pulos makilangen kadagiti ammada.” Malagip ni Anita, a nagbalin nga ina idi agtawen iti 18, a nupay sigagaget a nagtrabaho ti agsolsolo nga inana tapno maipaayna dagiti material a kasapulanna, kaskasdi a mariribukan ni Anita gapu iti kinaliway ti amana.

Narames ti dadduma a tin-edyer isu a nagbalinda a di naikasar nga inna. Para iti dadduma kadakuada, ti pannakadidigra ti mabalin a mangriribuk kadakuada ket dayta ti mabalin a maiparangarang kadagiti makadangran nga ugali inton agangay. Kas pagarigan, narames ni Jasmine idi agtawen iti 15. “Kalpasanna,” nalagipna, “diak ikankanon ti aniaman uray no madangranak. Nagsikogak idi agtawenak iti 19.” Mariknam met nga awan ti serserbim gapu iti seksual a pannakaabuso. “Pulos a diak narikna a napategak,” kuna ni Jasmine. Kasta met laeng ti napasaran ni Anita: “Idi agtawenak iti baet ti 7 ken 11, rinamesnak ti maysa a barito. Ginurak ken pinabasolko ti bagik.” Isut’ nagsikog idi agtawen iti 17.

Iti kasumbangirna, agsikog ti dadduma a tin-edyer gapu iti nalabes a panagtalek ken panagusiosoda. Aminen ni Nicole, a nadakamat iti umuna nga artikulo: “Impagarupko no ammok ti aramidek iti amin a kasasaad, a maaramidko ti aniaman. Ngem nakalkaldaang ta mabalin  met gayam nga agsikogak.” Ni Carol, a nagbalin met a di naikasar nga ina idi ubing pay, inkeddengna ti makidenna gapu iti panagusioso. Kunana, “Mariknak idi nga adda bambanag a pakaikapkapisak.”

Ti kinaignorante kadagiti pagbanagan ti pannakidenna ti maysa met a makagapu. Idiay Britania, sigun kadagiti sosiologo a da Karen Rowlingson ken Stephen McKay, ‘talaga a saan nga ammo ti dadduma nga agtutubo no ania ti pagbanagan . . . ti pannakidenna ken no ania ti nairaman iti panagsikog.’ Kasla saan a maawatan ti dadduma nga agtutubo a mabalin nga agsikogda no makidennada. Iti maysa a surbey, dagiti tin-edyer nga inna “masansan nga ibagada a nakigtotda wenno naklaatda idi natakuatanda a masikogda uray no dida nagusar kadagiti panglapped iti panagsikog.”

Nupay kasta, ti nagbalbaliw a panangmatmat iti panagdenna ti kadakkelan a pakaigapuan ti panagsikog dagiti tin-edyer. Agbibiagtayo iti tiempo a dagiti tattao ‘managayatda iti ragragsak imbes a managayatda iti Dios.’ (2 Timoteo 3:1-4) Kuna dagiti managsirarak iti Australia a da Ailsa Burns ken Cath Scott a “manmanon a busoren ti kagimongan ken relihion, ken saanen a maibabain wenno madusa ti makidenna a di pay nagkasar.” Ti kaadda ti bastardo nga anak ket saanen a pakaibabainan a kas idi un-unana. Ngamin, iti dadduma a lugar pagpannakkel pay ketdi dagiti  tin-edyer nga adda anakda wenno ibilangda dayta a pakabigbiganda!

Pannakakonsiensia

Ti panagbalin nga ina bayat ti kinatin-edyer ket naiduma kadagiti inuubingan nga arapaap. Inton maammuan dagiti tin-edyer a masikogda, masansan a mariribukanda unay. Adu ti makigtot wenno maklaat. “Gagangay nga agpungtot, makonsiensia, ken aglibakda,” kuna ti American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. Ngem napeggad ti panaglibak, ta mabalin a di kayat ti tin-edyer ti agpadoktor nupay kasapulanna unay dayta.

“Nagbutengak,” kuna ni Elvenia maipapan iti resulta ti “pagarupna a pagraragsakan” a pannakidenna. Awan pagpudnuan ti adu a masikog a balasitang wenno mabainda unay a mangipudno iti kasasaadda. Di ngarud pakasdaawan a makonsiensiada unay ken agbutengda. Adu met a masikog a tin-edyer ti agsagaba iti nakaro a depression. “Diak idi kayaten ti agbiag, ken diak pagan-anon no matayak,” kuna ni Jasmine. *

Ngem aniaman ti panagtignay ti agtutubo a babai iti damo, inton agangay masapul a mangaramid iti sumagmamano a napapateg a pangngeddeng nga agpaay kenkuana ken iti anakna. No kasano ti nainsiriban a panangaramid dagiti agtutubo a babbai kadagita a pangngeddeng ti suheto ti sumaganad nga artikulotayo.

[Footnote]

 [Ladawan iti panid 7]

Panagsikog Dagiti Tin-edyer​—Dagiti Nakalkaldaang a Kinapudno

Nupay ti sumaganad iladawanna ti kasasaad idiay Estados Unidos, iparangarangna ti dadduma kadagiti agpayso a parikut a maipaspasango kadagiti masikog a tin-edyer iti intero a lubong.

● Uppat iti kada 10 nga ubbing a babbai ti agsikog sakbay nga agtawenda iti 20​—nasurok a 900,000 a masikog a tin-edyer iti kada tawen.

● Saan pay nga agtawen iti 18 ti agarup 40 iti kada 100 a tin-edyer nga inna.

● Ad-adu ti maabuso ken mabaybay-an kadagiti annak dagiti tin-edyer a nagannak ngem iti annak dagiti natataengan.

● Uppat laeng kadagiti 10 nga inna a di pay agtawen iti 18 ti nakaturpos iti haiskul.

● Dandani 80 iti kada 100 nga amma ti di mangikasar kadagiti tin-edyer nga inna dagiti annakda.

● Iti kada 100 a tin-edyer nga inna, 30 laeng a nagkasar kalpasan a maipasngay ti anakda ti agpaut ti panagasawada; mamindua a daras nga ad-adda nga agsina dagiti nagkasar a tin-edyer inton agtawen ti babai iti di kumurang a 25.

● Mabalin a nasapa unay a maipasngay ken nalag-an ti annak dagiti tin-edyer nga inna, ket gapu ta nalag-anda, dakdakkel ti posibilidad a matay ti maladaga, mabulsek, agtuleng, agsakit ti aangsanna, matiltil ti panunotna, maaddaan iti diperensia ti isipna, maaddaan iti cerebral palsy wenno paralisis gapu iti sakit ti utek, dyslexia wenno kumapuy nga agbasa, ken agbalin a nakaal-alikuteg.

[Credit Line]

Naibasar iti Not Just Another Single Issue: Teen Pregnancy Prevention’s Link to Other Critical Social Issues, The National Campaign to Prevent Teen Pregnancy, Pebrero 2002.

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

Panagsikog Dagiti Tin-edyer iti Intero a Lubong

BRAZIL: Naipadamag nga “698,439 a tin-edyer, a di pay agtawen iti 19 a nagpasngay idi 1998 ti mangus-usar iti Brazilian State Health System . . . 31,857 kadagitoy ti ubbing nga agtawen iti baet ti 10 ken 14. Mabalin nga umanamongkayo a dida pay koma rumbeng a maaddaan iti anak.”​—Folha de S. Paulo, Agosto 25, 1999.

BRITANIA: “Ti Britania ti addaan iti kaaduan a nagpasngay a tin-edyer iti Makinlaud a Europa . . . Adda dandani 90,000 a nayinaw kadagiti tin-edyer idiay England idi 1997. Dandani tallo a kakalima ti naipasngay (56,000), ken 90 iti kada 100 iti annak dagiti tin-edyer idi 1997 ti impasngay dagiti di nagkasar (agarup 50,000).”​—Lone Parent Families, 2002.

MALAYSIA: “Immadu sipud idi 1998 dagiti annak nga impasngay dagiti di naikasar nga inna, a kaaduan kadagitoy ti dandanin agtawen iti 20.”​—New Straits Times–​Management Times, Abril 1, 2002.

RUSSIA: “Dandani kakatlo iti amin nga annak a naipasngay idiay Russia idi napan a tawen ti annak dagiti di naikasar nga inna. Doble ti kaaduna ngem iti napalabas a sangapulo a tawen. Ita pay la a napasamak ti kasta a kaadu sipud idi Gubat Sangalubongan II, kas ipakita ti rekord ti gobierno. Nasurok nga 40 iti kada 100 kadagiti ubbing ti impasngay dagiti tin-edyer.”​—The Moscow Times, Nobiembre 29, 2001.

ESTADOS UNIDOS: “Nupay bumasbassiten ti bilang dagiti agsikog a tin-edyer, 4 iti kada 10 a tin-edyer ti agsikog iti maminsan sakbay nga agtawenda iti 20.”​—Whatever Happened to Childhood? The Problem of Teen Pregnancy in the United States, 1997.

[Ladawan iti panid 5]

No agsina ti ama ken ina, dumakkel ti posibilidad nga agsikog ti balasitangda

[Ladawan iti panid 6]

Kasla saan a maawatan ti dadduma nga agtutubo a mabalin nga agsikogda no makidennada

[Ladawan iti panid 6]

Dakkel ti epekto ti panagsikog agpadpada iti balasitang ken kadagiti ay-ayatenna