Panangmatmat iti Lubong

Dagiti Agkainaran a Ma-sunburn

Kaaduan nga agkainaran ket aglosion iti bassit laeng a sunscreen isu a saanda a magun-odan ti sun protection factor (SPF) wenno salaknib iti panagkainaran a nailista iti pakete ti produkto, kuna ti Medical Journal of Australia. Sigun ken ni Dr. Stephen Taylor, “kaaduan a tattao ti aglosion iti bassit laeng ngem iti kasapulan a pangsalaknib iti panagkainaranda gapu ta kayatda ti pumintas ken makaekonomia.” No kasta, kasano kaadu a losion ti kasapulan? “Sangakutsarita” ti insingasing ni Dr. Jeffrey Schneider, iti panagsuratna iti Archives of Dermatology. Ti nataengan a kalkalaingan ti pammagina masapul nga iyaprosna ti nasurok a kagudua ti kutsarita iti tunggal maysa kadagiti sumaganad a paset ti bagina: ulo ken tengnged, agraman iti kanawan ken kanigid a takiag. Kanayonanna, masapul a nasurok a sagsasangakutsarita ti iyaprosna iti makinsango a bagi, bukot, agraman iti kanawan ken kanigid a gurong. “Babaen ti panangusar iti umiso a kaadu ti sunscreen,” kuna ni Schneider, “dakdakkel ti proteksionna iti panagkainaran ngem iti basbassit a . . . sunscreen nga addaan iti etiketa a nangatngato nga SPF.”

 Kalaingan a Lumalagto

“Adda baro a kampeon iti panaglagto iti lubong dagiti insekto,” kuna ti The Times iti London. Nangatngato ngem iti dua a pie ti malagto ti nagbassit a froghopper. Dayta ti katupag ti tao a lumagto iti pasdek a nasurok a 207 a metro ti kangatona! Babaen ti panangusar ni Propesor Malcolm Burrows iti Cambridge University, England, iti kamera a makaretrato kadagiti napartak a garaw, napaliiwna a nakapigpigsa nga aglagto dagiti kamaudi a masel ti insekto. Pattapattaen ni Burrows a no lumagto ti froghopper, maanduranna ti nasurok nga 400 a daras a puersa ti grabidad ti daga, “a mamin-130 a daras ti pigsana ngem iti napadasan dagiti tripulante ti Space Shuttle idi nagtayabda,” kinuna ti periodiko.

Pannaturog​—Kasano Kapaut ti Kasapulam?

“Basbassit ti matay kadagiti nataengan a maturog iti 7 nga oras kadagiti lawlawasna iti las-ud ti 10 a tawen a panangadal iti kabibiagda ngem kadagiti napapaut ti pannaturogda,” kinuna ti USA Today. Dagiti managsukimat iti pannaturog idiay Japan agarup sangapulo a tawen nga inadalda ti kabibiag ti nasurok a 104,000 a nataengan. Inusigda ti pannaturog, salun-at ti bagi ken isip, agraman ti estilo ti panagbiag dagitoy. Natakuatan dagiti sientista a “ti bassit a turog, uray iti uppat la nga oras iti kada rabii ket saan a nakaigapuan ti ipapatay ti ad-adu kadagiti lallaki. Ad-adu la ti natay kadagiti babbai no kurang nga uppat nga oras ti promedio a turogda.” Dagitoy a nasukimat ti suportaran ti dua a nasaksaknap pay a panagadal a naipablaak ken nagadu a babbabassit a panagadal. Nupay kasta, natakuatan met dagiti espesialista iti pannaturog a “dagidiay naturog iti uppat inggat’ 5 1/2 nga oras ket nababa ti gradoda kadagiti eksamenasion a nangtingiting iti memoria, nalimbong a kapanunotan, ken iti panagatensionda.” Kuna ti doktor iti saksakit ti isip ken managsirarak maipapan iti pannaturog a ni Daniel Kripke: “Rumbeng nga umdas ti turog dagiti tattao tapno mainanaanda.”

Naliday a Masakbayan ti Agur-uray iti Adu nga Agtutubo

“Dandani 50 a porsiento iti amin a tattao ti agtawen iti nababbaba ngem 25​—ti kadakkelan a populasion dagiti agtutubo iti pakasaritaan ti tao,” kuna ti report ti State of the World Population ti UN para iti 2003. Ania ti masakbayan dagitoy nga agtutubo? Sigun iti The Independent ti London, “imbaga ni Dra. Thoraya Obaid, panguluen ti UN Population Fund, a ti kakaruan a sangsanguen dagiti agtutubo iti pakasaritaan ti tao ket dagiti di maartapan a peggad manipud iti Aids ken dadduma pay a sakit a mayakar babaen ti panagdenna, nasapa a panagasawa ken panagsikog, nasinasina a pamilia, panagdroga, kinaranggas, ken panangadipen para iti prostitusion.” Kas pagarigan, agtawen iti 15 inggat’ 24 ti 50 a porsiento kadagiti amin a kabbaro nga addaan iti HIV. Mapattapatta a kadagiti agtutubo, maysa ti maaddaan iti kasta iti kada 14 a segundo. Doble ti kaadu dagiti tin-edyer a matay kabayatan ti panagsikog ken panagpasngayda ngem kadagiti nataengan. Kasta met nga uppat a milion nga agtutubo ti maipagarup a maadipen iti prostitusion iti kada tawen.

Umad-adu ti Agpasngay nga Agtawen iti 40

Bakbaketen dagiti Italiana nga agpasngay iti inauna nga anakda. Idi 1980, 74.3 iti kada sangaribu ti populasion ti kaadu ti impasngay dagiti Italiana nga agtawen iti 20, idinto ta idi 2000, bimmassit agingga iti 20.7 ti bilang. Iti isu met la a tiempo, manipud 12.2 iti kada sangaribu, immadu agingga iti 16.1 ti impasngay dagiti agtawen iti 40. Ti estadistika nga impaay ti Italian National Statistics Institute (ISTAT) ken impablaak ti Corriere della Sera, ipaganetgetna ti pagannayasan dagiti babbai nga itantanda pay ti maaddaan iti umuna nga anakda. Sigun iti ISTAT, “urayen dagiti tattao a natalged ti panggedanda sadanto agkasar, ngem itantanda met ti panagpasngayda tapno masalakniban ti mismo a wayawayada. Aniaman ti kasasaad, ti anak ket maibilang nga obligasion ken lapped.”

Bumasbassiten Dagiti Agkompesar

“Awan pay 25 a porsiento ti kanayon nga agkompesar itan,” kuna ti sosiologo ti Catholic University a ni William D’Antonio. “Sigun kadagiti eksperto, ti naiduman a kapanunotan maipapan iti makuna a basol ti kangrunaan a makagapu,” kuna ti internasional nga edision ti The Miami Herald. Kastoy ti kinuna pay ni Monsignor Thomas Kane, 76 ti tawenna a pastor ti St. Patrick’s Catholic Church idiay Rockville, Maryland: “Simmaknap ti maysa a kita ti panagbalbaliw iti moral a pagalagadan ti tattao. . . . Awan ti talaga a dakes. No magunggonaanak a mangaramid iti dayta, saan a basol dayta.” Kanayonanna, “immadu dagiti Katoliko a di umanamong iti pannursuro ti simbaan maipapan iti panangkontrol iti panagsikog, homoseksualidad ken diborsio,” kinuna ti periodiko. No kasta, “ad-addan nga agpannuray dagiti Katoliko iti konsiensiada iti panangikeddengda no nagbasolda.”

Umas-asidegen a Krisis ti Danum

“Iti sumaganad a 20 a tawen, manamnama a bumassit iti kakatlo ti promedio a suplay ti danum para iti tunggal tao iti intero a lubong,” kuna ti Direktor Heneral ti UNESCO a ni Koichiro Matsuura. Mainanama a bumassit ti danum, saan la a gapu iti kanayon nga iyaadu ti populasion ti lubong, polusion, ken bambanag a nainaig iti aglawlaw. Asidegen ti krisis gapu ta “saan a determinado dagiti agtuturay a mangbalbaliw kadagitoy a pagannayasan,” kuna ti UNESCOPRESS. Ti report a napauluan iti Water for People, Water for Life, nga inaramid ti 23 a kakadua ti United Nations kunana: “Ti di panagtignay dagiti mangiturturay ken ti populasion ti lubong a dina ammo a naan-anay ti kinakaro dagiti parikut kaipapananna a saantayo nga agballigi a mangaramid kadagiti napateg ken naintiempuan a pamuspusan a mangrisut.” Kinuna ni Mr. Matsuura: “Awan ti rehion a makalisi kadagiti epekto daytoy a krisis.”

Pakdaar Maibusor iti Panangpa-ultrasound iti Sikog

Umad-adu dagiti masikog idiay Estados Unidos a mayat a maaddaan kadagiti “pakalaglagipan a video” kadagiti sikogda babaen ti panangusarda iti teknolohia ti high-resolution ultrasound, kuna ti magasin nga FDA Consumer. Dagiti ultrasound imaging (sonogram) ramanenna ti panangusar iti napigsa a sound wave tapno maala dagiti ladawan babaen iti tulong ti computer. Kalpasanna, maretrato ken mapaadu dagitoy a ladawan kas pakalaglagipan a video wenno ladawan. Kadagiti shopping center ken agaabay a puesto ti negosio iti igid ti kalsada a kabatog dagiti paradaan iti intero a pagilian, umad-adu dagiti kompania a mang-ultrasound iti sikog tapno maala ti ladawan dagitoy. Nupay kasta, saan a kas kadagiti trabahador a mang-ultrasound iti klinika ti doktor, mabalin a saan nga eksperto ken di lisensiado dagiti opereytor iti ultrasound machine a mangala kadagiti ladawan dagiti sikog. No kasta, mabalin a napapaut a ma-ultrasound ti ina ken napigpigsa dayta ngem kadagiti medikal a pamay-an. Sigun iti FDA Consumer, ‘napeggad a negosio ti panang-ultrasound kadagiti sikog no saan a kasapulan iti salun-at ti panangaramid iti dayta.’