Dagiti Rinang-ayan iti Panangparmek iti AIDS

“Iti pakasaritaan ti tao, ita pay la a nagadu ti naammuan maipapan iti komplikado a sakit iti apagbiit la a tiempo,” kinuna ni Dr. Gerald J. Stine iti librona nga AIDS Update 2003. Imbagana a “ti salaysay maipapan iti panagsukisok iti HIV/AIDS ti maysa kadagiti nakaskasdaaw a gapuanan ti siensia.” Ania dagiti nagapuananen?

GAPU iti pannakaammo ken kinalaing iti medisina ita, nakapataud dagiti managsukisok kadagiti kombinasion ti agas, wenno nadumaduma nga agas a mapaggigiddan a matomar, a mangipaay iti baro a namnama kadagiti naakaran iti HIV. Maysa pay, adda nagimbagan dagiti programa ti panangisuro maipapan iti AIDS iti sumagmamano a pagilian. Ngem ti kadi panagballigi dagita a programa a panangisuro ti mangipamatmat nga agpatinggan daytoy makapapatay nga epidemia? Mapasardeng kadi ti agdama a panagsukisok ti siensia ken ti programa ti panangisuro ti panagsaknap ti AIDS? Amirisem ti sumaganad.

Panagtomar iti Agas

“Adda Pangnamnamaan a Maparmek ti Aids,” kuna ti paulo iti Setiembre 29, 1986 a ruar ti magasin a Time. Rimsua daytoy a “pangnamnamaan” gapu kadagiti resulta ti direkta a panangpaliiw iti panagusar iti azidothymidine (AZT), maysa nga antiretroviral drug wenno agas a manglapped iti panagsubli ti virus a pangagas iti HIV. Nakaskasdaaw ta napapaut ti panagbiag dagiti pasiente a nagtomar iti AZT. Sipud idin, dagiti antiretroviral drug (dagiti ARV) pinagpautdan ti biag ti ginasut a ribu a tattao. (Kitaem ti kahon nga “Ania Dagiti ARV?” iti panid 7.) Kasano kasamay dagitoy a mangagas iti naakaran iti HIV?

Nupay adu ti nagagaran idi damo a nairuar ti AZT, impadamag ti magasin a Time a ‘mamati dagiti managsukisok maipapan iti AIDS a ti AZT ket saanna a naan-anay a maparmek ti AIDS.’ Husto ti kunada. Di naibturan ti dadduma a pasiente dagiti dakes nga epekto ti AZT, isu a masapul idi a mapataud ti dadduma nga agas nga ARV. Kalpasanna, inaprobaran ti Food and Drug Administration ti Estados Unidos ti kombinasion dagiti agas nga ARV para kadagiti pasiente a nakaron ti HIV-da. Dagitoy a pangagas, a pakairamanan ti panagtomar iti tallo wenno ad-adu pay nga antiretroviral drug, ti siraragsak nga inusar dagiti mangag-agas iti AIDS. Kinapudnona, iti maysa nga internasional a komperensia maipapan iti AIDS idi 1996, inyanunsio pay ti maysa a doktor a dagiti agas mabalinna nga ikkaten a naan-anay ti HIV iti bagi!

Ngem nakalkaldaang ta iti makatawen laeng,  nabataden nga uray no regular a matomar ti tallo a kita ti agas, dina maikkat ti HIV iti bagi. Nupay kasta, kuna ti report ti UNAIDS a “ti kombinasion dagiti agas nga ARV pinagbalinna a napapaut, nasalsalun-at, ken ad-adda a makapnek ti panagbiag dagiti addaan iti HIV.” Kas pagarigan, idiay Estados Unidos ken Europa, bimmassit iti nasurok a 70 a porsiento dagiti natay iti AIDS gapu iti panagusarda iti ARV. Maysa pay, impakita ti sumagmamano a panagadal a no ti masikog ket agtomar kadagiti napili nga agas nga ARV, dakkel ti posibilidad a di mayakar ti HIV iti anakna.

Nupay kasta, dagiti ARV ket di magun-odan ti minilion a pasiente a naakaran iti HIV. Apay?

“Sakit a Sagabaen Dagiti Napanglaw”

Kanayon a maus-usar dagiti agas nga ARV kadagiti nabaknang a pagilian. Ngem pattapattaen ti World Health Organization (WHO) nga iti dadduma a napanglaw a pagilian, 5 la a porsiento kadagidiay makasapul iti agas nga ARV ti makagun-od iti dayta. Imbaga payen dagiti pannakabagi ti United Nations a daytoy a panagduma ket “maysa a nakaro a kinaawan hustisia” ken “ti kakaruan a pakabasolan ti moderno a lubong.”

Mabalin met a ti agas ket di magun-odan ti dadduma nga umili iti dayta met la a pagilian. Ipadamag ti The Globe and Mail, a 1 iti kada 3 a taga Canada a matay iti AIDS ti saan pay a pulos a naagasan iti ARV. Uray pay no libre dagiti agas idiay Canada, naliwayan ti dadduma a grupo. Kuna ti Globe: “Dagidiay saan a naagasan isu dagidiay agkasapulan unay: dagiti katutubo, babbai ken napanglaw.” Inadaw ti The Guardian ti kinuna ti maysa nga Africana nga ina nga addaan iti HIV: “Diak maawatan no apay nga agbiag dagitoy puraw a lallaki a makidenna kadagiti padada a lallaki idinto ta matayak?” Ti sungbat iti saludsodna ket agpannuray iti pamay-an ti pannakaaramid ken pannakaiwaras ti agas.

Ti promedio a presio ti kombinasion ti tallo nga agas nga ARV idiay Estados Unidos ken Europa ket $10,000 agingga iti $15,000 iti makatawen. Iti dadduma a napanglaw a pagilian, adu kadagiti addaan iti HIV nga agnanaed kadagiti lugar nga agkasapulan unay iti ARV ti saan pay laeng a makagatang, uray no mailaklakon dagiti awanan patente (generic) a kombinasion ti isu met la nga agas iti $300 iti makatawen wenno nalaklaka pay. Kastoy ti pananggupgop ni Dr. Stine iti kasasaad: “Ti AIDS ket sakit a sagsagabaen dagiti napanglaw.”

Ti Negosio a Panagaramid iti Agas

Narigat ti agaramid ken aglako iti nalaklaka a presio kadagiti generic nga agas. Iparit dagiti nainget a linteg iti adu a pagilian ti awanan pammalubos a panangaramid kadagiti agas a generic. “Dangadang daytoy a maigapu iti ekonomia,” kuna ti pangulo ti maysa a dakkel a kompania ti agas. Kunana a ti panagaramid kadagiti agas a generic ken panaglako kadagitoy kadagiti napanglaw a pagilian tapno agganansia ket “saan a nainkalintegan kadagiti nakatakuat kadagita nga agas.” Kuna met dagiti kompania ti agas nga addaan patente a ti bumasbassit a ganansia ti mabalin a mangkissay iti pondo para iti programa a panagsukisok ken panangparang-ay kadagiti agas ken ti panangtakuat kadagiti baro. Madanagan met ti dadduma a ti nalaka nga ARV a nairanta kadagiti napanglaw a pagilian ti mabalin a maipuslit laeng a mailako kadagiti nabaknang a pagilian.

Kuna dagiti mangitantandudo kadagiti nalaka  nga agas nga ARV a mabalin a 5 agingga iti 10 a porsiento laeng iti presio nga imbaga dagiti industria ti agas ti magasto a mangpataud kadagiti baro nga agas. Kunada pay a maliwliwayanen dagiti pribado a kompania ti agas ti agsirarak ken agpataud iti agas dagiti sakit a sagsagabaen dagiti napanglaw a pagilian. Isu a kinuna ti mangtartarawidwid iti organisasion nga Access to Essential Medicines a ni Daniel Berman: “Tapno adda baro nga agas, masapul nga adda ipaalagad ken supsuportaran ti adu a nasion a sistema a mangpalaka iti presio agingga iti kabaelan dagiti napanglaw a pagilian.”

Kas sungbat iti daytoy sangalubongan a pannakasapul kadagiti agas nga ARV, implano ti WHO ti mangipaay iti agas iti tallo a milion nga addaan iti HIV/AIDS inton arinunos ti 2005. “Saan koma manen a mapaay daytoy a panggep ti UN,” impakdaar ni Nathan Ford iti Médecins Sans Frontières. “Kagudua laeng iti tallo a milion nga addaan iti HIV/AIDS ti makasapul iti agas ita ket ad-adunto pay [inton 2005].”

Dadduma a Lapped

Uray pay no adda umdas nga ARV a maipaay kadagiti napanglaw a pagilian, masapul a maparmek ti dadduma pay a lapped. Dadduma nga agas ti masapul a tomaren nga adda taraon ken nadalus a danum, ngem ginasut a ribu iti dadduma a pagilian ti maminsan la a mangan iti dua nga aldaw. Adda oras ti panagtomar iti ARV (a 20 wenno ad-adu pay a pildoras iti inaldaw), ngem adu a pasiente ti awanan iti relo. Masapul a mabalbaliwan dagiti kombinasion ti agas sigun iti kasasaad ti pasiente. Ngem iti adu a pagilian, manmano dagiti doktor. Nalawag a nakarigrigat a karit ti mangipaay iti agas nga ARV kadagiti napanglaw a pagilian.

Sarangten met dagiti pasiente iti nabaknang a pagpagilian dagiti parikut iti panangusar iti kombinasion ti agas. Ipakita dagiti panagsukisok a gagangayen a di matomar ti amin nga agas iti umiso nga oras. Daytoy ti mamataud kadagiti kita ti HIV a naandur iti agas a mabalin a mayakar iti dadduma a tao.

Ipatuldo ni Dr. Stine ti maysa pay a karit a maipasango kadagiti pasiente iti HIV. Kunana: “No dadduma, ti makapasiddaaw iti panangagas iti HIV ket ad-adda a mangparigat ti panangagas ngem iti sakit, nangruna no mangrugi  ti panangagas sakbay a rumsua dagiti sintoma.” Dagiti pasiente nga addaan iti HIV ken agtomtomar iti ARV ket gagangay nga agsagaba kadagiti dakes nga epekto a pakairamanan ti diabetes, pannakaiwaras ti taba, nangato a kolesterol, ken panagkapuy dagiti tulang. Mamagpeggad iti biag ti dadduma kadagiti dakes nga epektona.

Dagiti Panangikagumaan a Manglapped

Kasano kaballigi dagiti panangikagumaan a manglapped iti panagsaknap ti AIDS ken ti panangbalbaliw kadagiti kababalin a pakaigapuan ti pannakayakarna? Babaen iti nasaknap a kampania ti panangisuro maipapan iti AIDS idi dekada 1990 idiay Uganda, naksayan ti panagraira ti HIV iti dayta a pagilian manipud iti napattapatta a 14 a porsiento agingga a nagbalin a dandani 8 a porsiento idi 2000. Umasping iti dayta, ti panangikagumaan ti Senegal a mangipakaammo kadagiti umilina iti peggad a maakaranda iti HIV ti nakatulong iti dayta a pagilian a mangtaginayon a basbassit ngem iti 1 a porsiento ti panagsaknap ti HIV kadagiti adulto. Makaparegta dagiti kasta a resulta.

Iti kasumbangirna, saan unay a naballigi ti panangisuro maipapan iti AIDS iti dadduma a pagilian. Idi napagsaludsodan ti 11,000 nga agtutubo a taga Canada idi 2002, naammuan a kagudua kadagiti estudiante iti umuna a tawen iti haiskul ti mamati a maagasan ti AIDS. Sigun iti panagadal ti Britania iti dayta met la a tawen, 42 a porsiento kadagiti ubbing a lallaki nga agtawen iti 10 agingga iti 11 ti saan pay a pulos a makaammo iti HIV wenno AIDS. Ngem daytat’ saan latta nga ikankano uray dagiti agtutubo a makaammo iti HIV ken AIDS ken makaammo a saan a maagasan dayta. “Kadagiti adu nga agtutubo,” kuna ti maysa a doktor, “ti HIV ket maysa laeng kadagiti adu a parikut iti biagda, a kas iti no adda naimas a taraonda, no siasino ti kabbalayda, no mapanda ageskuela wenno saan.”

Di ngarud pakasdaawan, kuna ti WHO a ti “panangipamaysa kadagiti agtutubo ti mabalin a kasayaatan a pamay-an ti panangsaranget iti epidemia, nangruna kadagiti pagilian a napartak ti panagsaknapna.” Kasano a matulongan dagiti agtutubo a mangipangag kadagiti pakdaar a naammuandan maipapan iti AIDS? Ken adda kadi panginanamaan a maagasan dayta?

[Blurb iti panid 6]

Itay napan a tawen, 2 a porsiento kadagiti taga Africa nga agkasapulan iti ARV ti immawat kadagitoy, no idilig iti 84 a porsiento kadagiti kontinente ti America

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 7]

Ania Dagiti ARV? *

Iti nasalun-at a tao, dagiti maawagan a helper T cell tignayenda ti resistensia a manglaban kadagiti impeksion. Dagiti helper T cell ti kangrunaan a rauten ti HIV. Usarenna dagiti selula tapno agpaadu, pakapuyen ken dadaelenna dagiti helper T cell agingga a nakapuy unayen ti resistensia. Dagiti agas nga antiretroviral (ARV) pasardengenda daytoy a panagpaadu.

Itatta, adda maus-usar nga uppat a kita ti ARV. Dagiti nucleoside analogue ken non-nucleoside analogue lapdanda ti HIV a mangaramid iti kaaspingna iti DNA ti maysa a tao. Dagiti protease inhibitor lapdanda ti espesipiko nga enzyme ti protease kadagiti naimpektaran a selula nga agpataud manen ken agpaadu iti virus ti HIV. Dagiti fusion inhibitor lapdanda ti HIV a sumrek kadagiti selula. Babaen ti pananglappedda iti panagadu ti HIV, pabannayaten dagiti ARV ti ikakaro ti impeksion ti HIV tapno saan a dagus nga agbalin nga AIDS, ti kakaruan a kita ti sakit nga HIV a mabalin a madayagnos.

[Footnote]

[Ladawan]

KENYA​—Isursuro ti maysa a doktor iti pasiente nga addaan iti AIDS ti maipapan iti panagtomar iti agas nga ARV

[Credit Line]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Ladawan

KENYA​—Aw-awaten ti maysa a pasiente nga addaan iti AIDS ti agasna nga ARV idiay ospital

[Credit Line]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8]

Dagiti Babbai ken ti AIDS

Ita, babbai ti 50 a porsiento kadagiti adulto nga addaan iti HIV/AIDS

Idi 1982, idi natakuatan nga adda AIDS dagiti babbai, naipagarup a mabalin a naakaranda gapu iti panagusarda kadagiti droga a maipadalan iti urat. Di nagbayag, nabigbigda a maakaran dagiti babbai babaen iti kadawyan a pannakidenna ket isuda ti kangrunaan a maakaran iti HIV. Ita, babbai ti 50 a porsiento kadagiti adulto nga addaan iti HIV/AIDS iti intero a lubong. “Gapu iti kasasaad iti kagimongan, kultura, panagbiag ken ekonomia, ad-adu a babbai ken babbalasitang ti maapektaran, ken isuda ti kangrunaan nga agay-aywan kadagiti masakit ken matmatayen,” kuna ti UNAIDS.

Apay a maseknan unay dagiti mangag-agas iti AIDS iti panagsaknap dayta a sakit kadagiti babbai? Masansan a nakarkaro ti pannakaidumduma dagiti babbai a naakaran iti HIV ngem kadagiti lallaki, nangruna iti dadduma kadagiti narang-ay a pagilian. No masikog ti babai, agpeggad ti salun-at ti anakna. No addaanen iti annak, nakarigrigat ti mangaywan kadakuada, nangruna iti agsolsolo nga ina. Kasta met a bassit pay ti naammuan maipapan iti naisangsangayan a kasasaad ti babbai nga addaan iti HIV ken ti pannakaaywan ti salun-atda.

Ad-adda pay nga agpeggad dagiti babbai gapu iti dadduma a nakaugalian ken patpatien. Iti adu a pagilian, di mairaman dagiti babbai kadagiti saritaan maipapan iti sekso, ken maabusoda no dida kayat ti makidenna. Gagangay nga adu ti kadennaen dagiti lallaki ket dida ammo a mayakarda ti HIV kadagitoy. Dadduma nga Africano ti makidenna kadagiti ub-ubing a babbai tapno maliklikanda ti HIV wenno gapu iti di umiso a pagarup a makaagas iti AIDS ti pannakidennada kadagiti birhen. Awan duadua a kinuna ti WHO: “Masapul a masursuruan dagiti lallaki (agraman dagiti babbai) tapno masalakniban dagiti babbai.”

[Ladawan]

PERU​—Ti ina nga addaan iti HIV a kaduana ti anakna a babai nga awanan iti HIV

[Credit Line]

© Annie Bungeroth/Panos Pictures

[Ladawan]

THAILAND​—Kas paset iti panagadalda, sarsarungkaran dagiti estudiante ti maysa a pasiente nga addaan iti AIDS

[Credit Line]

© Ian Teh/Panos Pictures

[Ladawan]

KENYA​—Pannakimiting kadagiti miembro ti organisasion a Women Living With AIDS

[Credit Line]

©Sven Torfinn/Panos Pictures

[Kahon/Ladawan iti panid 9]

Dagiti Di Umiso a Pagarup Maipapan iti AIDS

▪ Kasla masakit ti langa dagiti addaan iti HIV. “Iti promedio, agarup 10 agingga iti 12 a tawen ti itatanor ti AIDS kadagiti naakaran iti HIV,” kuna ni Dr. Gerald J. Stine. “Bayat daytoy a tiempo, manmano, no adda man, ti makita a sintoma ti addaan iti HIV, ngem mabalin a maakaranda ti dadduma a tattao.”

▪ Ti AIDS ket sakit dagiti homoseksual. Idi rugrugi ti dekada 1980, ti AIDS ket damo a naibaga a sakit dagiti homoseksual. Ngem ita, ti panagdenna ti agduma a sekso ti kangrunaan a pamay-an ti pannakayakar ti HIV iti kaaduan a paset ti lubong.

▪ “Natalged” ti oral sex. Sigun iti Centers for Disease Control and Prevention, “ipakita ti adu a panagadal a ti HIV ken ti dadduma a sakit a mayakar babaen iti pannakidenna ket mabalin a makayakar babaen iti oral sex.” Ti panagpeggad a maakaran iti HIV babaen iti oral sex ket saan unay a nakaro a kas iti sabali pay a seksual nga aramid. Nupay kasta, nagadun ti mangar-aramid iti kasta isu a namnamaen dagiti doktor nga agbalin dayta a kangrunaan a pamay-an ti panangyakar iti HIV.

▪ Adda agas ti AIDS. Nupay iti dadduma a pasiente, ti antiretroviral therapy mabalin a pabannayatenna ti ikakaro ti HIV agingga nga agbalin nga AIDS, awan pay ti bakuna wenno agasna agingga ita.

[Ladawan]

CZECH REPUBLIC​—Maeksamen ti dara dagiti addaan iti AIDS, nga ita maagasanen ngem saan a maimbagan

[Credit Line]

© Liba Taylor/Panos Pictures

[Ladawan iti panid 6]

ZAMBIA​—Dua nga agtutubo a babbai nga addaan iti HIV ti agur-uray kadagiti agasda

[Credit Line]

© Pep Bonet/Panos Pictures