Naimbag ken Dakes a Gagayyem

IMPEKSA ti maysa a babai nga awagantayo iti Sarah ti kasta unay a ladingitna. Maysa gayam a mammapatay ti lalaki nga impagarupna a gayyemna. Inimtuodna: ‘No maaramid dayta ti maysa a nagtalkak, kasano pay a makapagtalekak iti asinoman?’ Inimtuod ti nangipeksaanna no ammona dagiti prinsipio daydiay a lalaki. Simmungbat, “Ania ti kayatmo a sawen?” Saan pay ketdi nga ammo ni Sarah no ania ti kaipapanan “dagiti prinsipio.” Sika ngay? Ammom kadi no ania dagiti prinsipio ti gagayyemmo?

Mabalin a literal a biag wenno ipapatay ti kaipapanan dayta a saludsod, kas iti ipakita ti kapadasan ni Sarah. Kastoy ti kuna ti maysa a proverbio ti Biblia: “Daydiay makipagna kadagiti masirib a tattao agbalinto a masirib, ngem daydiay addaan kadagiti pannakilangen kadagidiay maag nakadakdakesto ti pagtungpalanna.” (Proverbio 13:20) Ngem kas ken Sarah, agpili ti adu a tattao kadagiti gagayyem maibatay laeng iti no “makatunosanda ” wenno saan​—no ania ti riknada no kaduada ida. Gagangay a kayattayo ti makikadua kadagiti tattao a mangparagsak kadatayo. Ngem no dayta laeng ti pakaibasaran ti panagpilitayo, a ditay ammuen no ania a talaga ti kababalinda, mabalin a maupaytayo laeng. Kasanom a maammuan no naimbag dagiti prinsipio ti maysa a tao?

 Ti Pannakasapul iti Nangato a Moral a Prinsipio

Kas pangrugian, masapul a maadaantayo a mismo kadagiti naimbag a prinsipio. Rumbeng nga ammotayo no ania ti umiso ken di umiso, naimbag ken dakes, ket kanayon nga annurotentayo a naimbag dagiti nangato a moral a prinsipio. Kuna ti maysa pay a proverbio ti Biblia: “Babaen iti landok, ti met laeng landok mapatadem. Gapuna ti maysa a tao patademenna ti rupa ti sabali.” (Proverbio 27:17) No ti aggayyem ket addaan iti arig landok a moral a kinatibker, makapagtinnulongda nga agmataengan, ket nasingsinged ti panaggayyemda.

Kuna ni Pacôme, a taga Francia: “Para kaniak, ti pudno a gayyem ket daydiay dumngeg ken makisarita kaniak a siaasi ngem kabaelannak a tubngaren no agaramidak iti minamaag.” Wen, dagiti kasayaatan a gagayyemtayo​—ubbingda man wenno nataengan​—isu dagidiay makatulong kadatayo nga agturong iti umiso a direksion ken mangkorehir kadatayo no dandanin agaramidtayo iti minamaag a bambanag. Kuna ti Biblia: “Natalek dagiti panangdanar ti gayyem.” (Proverbio 27:6, Ti Biblia) Tapno bumilegtayo iti moral ken iti naespirituan, masapul a makilangentayo kadagidiay agay-ayat iti Dios ken kadagiti prinsipiona. “Idi awan ti kaeskuelaak nga addaan kadagiti Nakristianuan a prinsipio ken patpatien a kas kaniak,” kuna ni Céline, a taga Francia, “nasursurok ti kinapateg ti maaddaan kadagiti pudno a gagayyem iti kongregasion Kristiano. Nagdakkel ti naitulongda kaniak tapno natimbeng ti panagtigtignayko.”

Panangtingiting Kadagiti Manamnama nga Agbalin a Gagayyem

No kayatmo ti makigayyem iti maysa a naam-ammom, mabalin nga imtuodem ti bagim, ‘Siasino ti gagayyemna?’ Dagiti nasinged a kakadua ti maysa a tao ti makaam-ammo unay kenkuana. Kasta met, ania ti makuna dagiti nataengan ken mararaem a tattao iti komunidad maipapan kenkuana? Maysa pay, nainsiriban no panunotentayo met saan laeng a no kasano ti panangtrato kadatayo dagiti manamnama nga agbalin a gagayyemtayo no di ket no kasano met ti panangtratoda iti sabsabali, nangruna kadagidiay awan ti magunggonada kadakuada. Malaksid no mangipakpakita ti maysa a tao kadagiti naimbag a kalidad​—kas iti kinasingpet, kinatarnaw, kinaanus, ken konsiderasion​—iti amin a tiempo ken iti amin a tao, manamnama kadi a kastanto ti kanayon a panangtratona kenka?

Kasapulan ti anus ken kinasigo, agraman panawen a mangpaliiw iti pudno a panagbiag ti maysa a tao tapno maammuan ti pudno nga ugalina. Kuna ti Biblia: “Ti patigmaan iti puso ti tao kas nauneg a danum; ngem ti tao a mannakaawat maaonnanto.” (Proverbio 20:5, Ti Biblia) Masapul a makisaritatayo kadagiti manamnama nga agbalin a gagayyemtayo maipapan kadagiti serioso a topiko​—dagidiay mangiparangarang iti pudno a personalidad, pakatignayan, ken prinsipioda. Ania a kita ti tattao dagitoy? Naasida aya  wenno saan? Positiboda aya a nangnangruna ken naragsak wenno negatibo ken managduadua? Di managimbubukodan wenno ti laeng bagbagida ti pampanunotenda? Mapagtalkan wenno saan a nasungdo? No isarsarita ti maysa a tao kenka ti pammabalawna iti sabsabali, mabalin nga isarsaritanakanto met iti liklikudam. “Ti naruay iti puso sawen ti ngiwat” kinuna ni Jesus. (Mateo 12:34) Masapul nga amirisentayo ti ibagbaga dagiti tattao, ta ibagada no aniada a kita ti tao.

Dagiti Kapatgan a Pagpapadaan

Pagarupen ti dadduma a masapul nga agpada dagiti kayatda iti kayat dagiti gagayyemda. Kinuna ti maysa nga ubing a lalaki, “Diak pulos makigayyem iti daydiay dina kayat ti cheesecake.” Agpayso a kadagiti pudno nga aggagayyem, masapul nga adu ti pagpapadaanda tapno agkikinnaawatanda. Ti kapatgan ket addaanda iti agpapada a kangrunaan a moral ken naespirituan a prinsipio. Ngem di masapul nga agpapada ti personalidad ken nagtaudanda. Kinapudnona, ti nagduduma a kapadasan iti biag ket makapabileg ken makagunggona iti panaggagayyem.

Ti dua a napaut a pagarigan iti panaggayyem iti Biblia​—ti panaggayyem da Jonatan ken David ken da Ruth ken Noemi​—ket naibasar iti agpadpada a debosionda iti Dios ken kadagiti prinsipiona. * Nakapatpateg ta kadagitoy dua a kaso, rinimbawan ti panaggayyemda ti dakkel a nagdumaanda iti edad ken nagtaudan. Adda ngarud maisuroda kadatayo maipapan iti panaggagayyem: Nagadu ti maaramid dagiti agtutubo ken nataengan nga agpaay iti maysa ken maysa kas aggagayyem.

Pannakagunggona Kadagiti Nagdumaan iti Edad

Ti pannakigayyem kadagiti natataengan wenno ub-ubing ngem datayo ket agpada a pagimbagan dagiti aggayyem. Amirisem dagiti sumaganad a kinuna dagiti agtutubo sigun kadagiti mismo a kapadasanda.

Ni Manuela (Italia): “Di pay unay nabayag, nakigayyemak iti nataengan nga agassawa. Napudnoak kadakuada, ket maragsakanak ta napudnoda met kaniak. Saandak a tinagibassit idi gapu ta ubingak. Gapu itoy, simmingedak kadakuada. Makatulong unay ti pannakigayyemda no adda parikutko. Makitak a no ibagak dagiti parikutko kadagiti kapatadak, no dadduma  dagiti gagayyemko a babbai mangtedda iti di unay natingiting a balakad. Ngem dagiti natataengan a gagayyemko addaanda iti kapadasan, pannakaawat, ken kinatimbeng nga awan pay kadakami nga agtutubo. Babaen iti tulongda, makaaramidak kadagiti nasaysayaat a desision.”

Zuleica (Italia): “Kadagiti panagtataripnong, saan laeng a dagiti agtutubo ti iramanmi no di ket kasta met ti dadduma pay a natataengan. Nadlawko a no agtitipon dagiti natataengan ken agtutubo, mariknami a maparegtakami amin no agngudon ti rabii. Naragsakkami agsipud ta agduduma ti panangmatmatmi kadagiti bambanag.”

Dakayo a natataengan, makigayyemkayo met kadagiti agtutubo. Kas impakita dagiti komento itay, adu nga agtutubo ti mangipateg kadagiti nauneg a pannakaawat ken pannakaammoyo ket maragsakanda a makikadua kadakayo. Kuna ni Amelia nga agtawen iti nasuroken a 80: “Siak ti umuna a makigayyem kadagiti agtutubo. Ti pigsa ken ganaygayda ti mangparparagsak kaniak!” Nagadu ti pagimbagan dagita a panagpipinnaregta. Adu a nararagsak nga agkabannuag ti mangpadayaw kadagiti natataengan a gagayyemda gapu iti naballigi a pannakigayyemda idi agtutuboda pay. Dagitoy dagiti nagsasayaat a pagwadanda ken nangipaay kadagiti naimbag a balakad kadakuada.

Panangpasayaat iti Pannakigayyemyo

Tapno maaddaan kadagiti naimbag a pannakigayyem, di nasken a maaddaanka kadagiti kabbaro a gagayyem. No addaankan iti naimbag a gagayyem, apay a dimo kitaen no kasano a mapabilegmo ti pannakigayyemmo kadakuada? Napateg a gameng dagiti nabayagen a gagayyem, ket ipatpategtay koma ida. Ditay laglag-anen ti kinasungdoda.

Kangrunaan iti amin, laglagipentayo a ti pudno a kinaragsak​—ken ti pudno a pannakigayyem​—ket agtaud iti panangipaaymo iti bagim, panawenmo, ken ik-ikutam. Ad-adu dagiti pagimbaganna ngem iti nairaman a panangikagumaam ken panagsakripisiom. Nupay kasta, no ti bagim laeng ti pampanunotem no agpilika iti gagayyem, saankanto a pulos nga agballigi. Isu a no pampanunoten dagiti manamnama nga agbalin a gagayyemmo, saan laeng a dagiti pakaallukoyam ti pakigayyemam wenno dagidiay adda magunggonam. Makigayyemka kadagidiay mabalin a di ikankano ti sabsabali wenno kadagidiay marigatan a makigayyem. Kuna ni Gaëlle, a taga Francia: “No adda iyur-urnosmi nga aramiden a panagtitipon ket adda ammomi nga agtutubo a malidliday, awisenmi ida. Kunaenmi: ‘Dimo kayat ti agbati a siksika iti balayyo, di ngamin? Sumurotka kadakami. Agiinnammotayo.’”​—Lucas 14:12-14.

Iti kasumbangirna, no kayat dagiti naimbag a tattao ti makigayyem, dimo pagkedkedan a dagus dayta. Kuna ni Elisa a taga Italia: “Nalabit agsakit ti nakemmo no nariknam a naipueraka iti napalabas. Mabalin a panunotem, ‘Kinapudnona, saan unay a napateg kaniak ti pannakigayyem.’ Isu a dikan maun-uni, agputputongkan, ket ti laengen bagim ti pampanunotem. Imbes a makigayyemka, nangpataudka iti lapped.” Agbalinka a napudno iti sabsabali, imbes a palubosam a ti awan nakaibasaranna a panagamak wenno panagimbubukodan ti manglapped kenka a maaddaan iti baro a gagayyem. Agyamantayo unay no maseknan dagiti tattao kadatayo ken kayatda ti makigayyem kadatayo.

Mabalinmo ti Maaddaan iti Pudno a Gagayyem

Saan laeng a ti panagtarigagay, panaguray, ken panagbasa iti kakastoy nga artikulo ti kasapulan tapno maaddaanka iti pudno a gagayyem. Ti panagsursuro a makigayyem ket kasla panagsursuro nga agbisikleta. Saantayo a masursuro ti agbisikleta wenno makigayyem babaen laeng kadagiti libro. Masapul nga aramidentayo, uray pay no pasaray matumbatayo. Ipakita ti Biblia a dagiti katibkeran a relasion ket nairamut a naimbag iti pannakigayyem iti Dios. Ngem saan a bendisionan ti Dios ti panangikagumaantayo a makigayyem no ditay makigayyem. Determinadoka kadi a maaddaan iti pudno a gagayyem? Dika sumuko! Ikararagmo iti Dios a tulongannaka, sidadaanka a makiam-ammo, ken makigayyemka.

[Footnote]

 [Kahon/Ladawan iti panid 11]

Singasing Kadagiti Nagannak

Kas iti nagadu pay a masursuro, ti panagsursuro maipapan iti pannakigayyem ket mangrugi iti pagtaengan. Kadawyanna, ti pamilia ti mangipaay iti kaaduan kadagiti pannakikadua a kasapulan ti maysa nga ubing. Uray pay kadagita a kasasaad, ti panagpampanunot, rikrikna, ken kababalin ti maysa nga ubing ket maimpluensiaan unay babaen ti pannakilangenna iti sabsabali. Amirisenyo, kas pagarigan, ti kinabiit ti pannakasursuro ti adu nga annak dagiti imigrante iti baro a lenguahe babaen laeng iti pannakilangenda iti dadduma nga ubbing.

Kas nagannak, pribilehioyo a tulongan dagiti annakyo a mangpili a nainsiriban iti gagayyemda. Saan pay a kabaelan dagiti ubbing ken agtutubo ti agpili a nainsiriban, no saan nga iwanwan dagiti nagannakda. Nupay kasta, adda parikut. Nasingsinged ti adu nga agtutubo kadagiti padada nga agtutubo ngem iti dadakkelda wenno iti asinoman kadagiti natataengan.

Patien ti dadduma nga eksperto a maysa kadagiti makagapu nga agpaiwanwan dagiti tin-edyer kadagiti kapatadanda imbes a kadagiti dadakkelda ket, adu a nagannak ti saan nga agtalek iti bukodda a moral nga autoridad. Rumbeng koma nga ikagumaan dagiti nagannak nga ibaklay ti inted-Dios a rebbengenda a mangiwanwan kadagiti annakda ken kanayon koma a maseknanda kadakuada. (Efeso 6:1-4) Ngem kasano? Adu a nagannak ti naam-ammo ti clinical psychologist a ni Dr. Ron Taffel a dida ammo no kasanoda a makilangen kadagiti agtutubo nga annakda. Insuratna nga adu ti “mangan-annurot kadagiti ipabpablaak ti media nga uso maipapan iti panangpadakkel iti annak” imbes nga iwanwanda ti annakda kas pudno a nagannak. Apay a kastoy ti ar-aramidenda? “Saan nga umiso ti pannakilangenda kadagiti annakda isu a dida ammo ken maawatan ti pudno a kasapulan dagitoy.”

Saan koma a kasta ti mapasamak. Masapul a maawatan dagiti nagannak nga agpannuray ti annakda iti gagayyemda no dida magun-odan ti kasapulan a panangiwanwan iti pagtaenganda. Ket ania ti kasapulanda? “Kasapulanda ti kanayon a kasapulan dagiti agtutubo: ti panangaywan wenno panangsanay, apresasion, kinatalged, dagiti nalawag a paglintegan ken inanamaen kadakuada ken ti pannakaibilang a pasetda iti pamilia,” kuna ni Taffel. “Ngem ti nakalkaldaang iti moderno a panawentayo ket saan a magun-odan ti kaaduan nga agtutubo dagitoy a kasapulan kadagiti nataengan ken talaga a saanda a marikna a ‘nasingedda’ iti bukodda a pamilia.”

Kasanoyo a matulongan ti annakyo a maaddaan iti naimbag a gagayyem? Umuna, amirisenyo ti wagas ti panagbiagyo ken dagiti pannakigayyemyo. Nasayaat aya ken di agimbubukodan ti kalat ken estilo ti panagbiagyo agraman ti gagayyemyo? Naespirituan aya ken saan a materialistiko? “Nabilbileg dagiti aramid ngem iti sasao, ket sigurado a madlaw ti annakyo dagiti kababalin ken aramid a makitkitada kadakayo, kadagiti gagayyemyo, ken iti annak ti gagayyemyo,” kinuna ni Douglas, maysa a Kristiano a panglakayen ken ama.

Uray pay ti adu nga animal nainkasigudan ken masansan a nauyongda a mangsalaknib kadagiti annakda manipud iti dadduma pay a mangdangran a parsua. Impadamag ti maysa nga eksperto kadagiti oso: “Agdindinamag dagiti inna nga oso gapu iti panangsalaknibda kadagiti urbonda manipud iti amin a namnamaenda a mangdangran.” Saan kadi a kasta met dagiti tattao a nagannak? Kinuna ni Ruben a taga Italia: “Nakirinnason kaniak ti dadakkelko manipud kadagiti Kasuratan. Impaawatda a nasaysayaat no liklikak ti dadduma a kita ti kakadua. Ti damo a reaksionko ket: ‘Kayatyo a sawen, saanakon a pulos a makigayyem!’ Ngem bayat ti panaglabas ti tiempo naamirisko a hustoda, ket gapu iti anusda, nasalaknibanak.”

Iyam-ammoyo met ti annakyo kadagiti naimbag a pagwadan ken makatulong kadakuada a mangaramid kadagiti naimbag a kalat. Kastoy ti malagip ti naballigi ken naragsak nga agtutubo nga agnagan iti Francis: “Nadlaw ni Nanang a dakami nga agtutubo ar-aramidenmi ti amin a bambanag a dakdakami, isu a tinulongannakami babaen ti panangawisna kadagiti gagayyem nga aktibo iti amin-tiempo a Nakristianuan a ministerio. Gapuna, nagiinnammo ken naggagayyemkami, iti mismo a pagtaenganmi.” Babaen kadagita a panangikagumaanyo, ti panagbiag ti annakyo iti pagtaengan ket agbalin a nagsayaat a lugar a pangrugian ken pagpatanoran iti nasayaat a panaggagayyem.

[Ladawan iti panid 9]

Paliiwem no kasano ti panagtigtignay dagiti manamnama nga agbalin a gagayyemmo

[Ladawan iti panid 10]

Agpaut dagiti di agimbubukodan a pannakigayyem nupay adda nagdumaan iti edad ken nagtaudan