Ti Panangmatmat ti Biblia

Ti Internet​—No Kasano a Liklikan Dagiti Peggad

ITI nasulinek a bario ti India, adda mannalon a nangsukimat iti presio dagiti bukel ti soya idiay Chicago, E.U.A., tapno maammuanna no kaano ti kasayaatan a panangilakona iti apitna. Kagiddan dayta, makaisem ti maysa a pensionada bayat a basbasaenna ti E-mail a naggapu iti apokona, makita ti maysa a biahero ti damag maipapan iti paniempo iti papananna a lugar, ket makasarak ti maysa nga ina iti makatulong a material agpaay iti homework ti anakna​—amin ket babaen ti Internet. Mapattapatta nga adda 600 a milion a tattao a konektado iti intero a lubong. Ti napartak nga iyaadu dagiti agus-usar iti Internet ti nangbalbaliw iti pannakikomunikar ken panagnegosio ti lubong.

Nagagaran a nangnangruna dagiti agtutubo, a maawagan no dadduma iti Cyber Generation, a mangusar iti Internet. Masansan nga usaren dayta dagiti estudiante a kasukat ti libraria kas ti kangrunaan a gubuayan ti damag ken panagsirarak. “Iti simple a pannao, dagitoy nga estudiante ti . . . dandani 100 a porsiento nga agus-usar iti Internet,” kinuna ni Deanna L. Tillisch, direktor ti panagadal maipapan kadagiti addan iti maudi a tawen ti kolehio idiay Estados Unidos. Wen, ti Internet ket napateg nga alikamen iti moderno a kagimongantayo.

Kaaduanna, no nabilbileg ti remienta, napegpeggad dayta. Ti de motor a ragadi mabalin nga ad-adu ti magapuananna ngem iti manomano a ragadi. Nupay kasta, nasken nga usaren dayta a siaannad. Umasping iti dayta, ti Internet ket nakabilbileg ken makatulong, ngem rumbeng nga agannadtayo no us-usarentayo dayta ta mangpataud met kadagiti nakaro a peggad. Gapu ta sipapanunotda kadagitoy a peggad, nagtignay ti 40 a nasion a kameng ti Konsilio ti Europa tapno agaramidda iti internasional a tulagan a mangsalaknib iti kagimongan maibusor iti krimen a maaramid babaen ti panagusar iti Internet.

Apay a nagadu ti maseknan? Ania ti sumagmamano kadagiti peggad a nangnangruna a pakaseknan dagiti Kristiano? Dagitoy kadi ti rumbeng a mangpasardeng kenka nga agusar iti Internet? Ania a panangiwanwan ti ipaay ti Biblia?

Kasapulan ti Panagannad

Sinigsiglon ti napalabas, namakdaar ti Biblia kadagiti peggad nga ipaay dagiti dakes a tattao a  nailadawan kas “apo laeng kadagiti dakes a kapanunotan” ken “agganggandat nga agaramid iti dakes.” (Proverbio 24:8) Dineskribir ida ni mammadto Jeremias kas “nadangkes a tattao” a “dagiti balayda napno iti panangallilaw.” Kas kadagiti agtiltiliw iti tumatayab, “nangipakatda iti makadadael a silo” tapno mabiktimada dagiti tattao ken ‘makagun-odda iti kinabaknang.’ (Jeremias 5:26, 27) Ti teknolohia ket nangipaay kadagiti “nadangkes a tattao” kadagitoy nga aldaw iti naiduma a palab-og. Usigentayo ti dadduma a gakat a mabalin a mamagpeggad unay kadagiti Kristiano.

Ti pornograpia iti Internet ket maysa nga industria a makapastrek iti 2.5 a bilion a doliar iti kada tawen. Dandani 1,800 a porsiento ti immaduan dagiti pornograpiko a site iti Internet iti napalabas a lima a tawen. Mapattapatta nga adda itan ti 260 a milion kadagita a site, ken agtultuloy nga umad-adu ti bilangda. “Nasaknap unayen ti pornograpia ta narigaten a maliklikan uray saanmo koma a kayat, isu nga ad-adda a maadiktoka iti seksual a pannakirelasion babaen iti Internet,” kinuna ni Dr. Kimberly S. Young, direktor ehekutibo iti Center for On-Line Addiction.

Ibaga kadatayo ti Biblia a “tunggal maysa masuot babaen ti pananggargari ken panangsulbog ti bukodna a derrep.” (Santiago 1:14) Gapu ta ibilangda kas biktima ti asinoman nga addaan iti computer, agus-usar dagiti aglaklako iti pornograpia iti nadumaduma a taktika tapno magargarida ti tunggal tao iti “bukodna a derrep,” kayatna a sawen, “ti derrep ti lasag ken ti derrep dagiti mata.” (1 Juan 2:16) Ti panggepda ket manggargari​—wenno kas iti ilawlawag ti Vine’s Expository Dictionary of Biblical Words, “mangkayaw babaen iti appan”​—kadagiti awan gawayda nga agus-usar iti Internet a ‘padasenda nga allilawen.’​—Proverbio 1:10.

Kas kadagiti nadangkes a tattao idi panawen ti Biblia, masansan nga agus-usar iti panangallilaw dagiti mangitantandudo iti pornograpia. Napattapatta a kas paset iti naganetget a panagreggetda a mangatrakar kadagiti baro a kostumer, agarup dua a bilion a pornograpiko nga E-mail ti maipatulod iti kada aldaw. Masansan a dagiti di kiniddaw nga E-mail ket addaan kadagiti suheto a kasla saan a makadangran. Ngem no lukatamon, makitam ti nagadu nga imoral a ladawan a narigatmon a mapasardeng. No kiddawem a didakan patulodan, agresulta dayta iti ad-adu pay a di kiniddaw a pornograpiko a mensahe.

Ti managtiliw iti tumatayab siaannad nga ikabilna dagiti bukel iti igid ti dalan. Bayat a ti awan gawayna a tumatayab tuktuktokenna dagiti naimas a bukel pagammuan ta nakemmegen! Umasping iti dayta, gapu iti kinausiosoda, dadduma ti medio aginteres kadagiti makaparasuk a ladawan. Namnamaen met dagiti agbuybuya nga awan ti kumitkita kadakuada. Gapu ta mariknada a makaparasuk, dadduma ti masansan nga agbuya manen iti daytoy makapagagar ken makagargari unay a ladawan. Mabalin a mabain ken makonsiensiada. Inton agangay, ti dati a makapakellaat ket agbalinton a gagangay. Kadagidiay agduyos nga agbuya iti pornograpia, ti Internet ket kas man la abuno. Dagiti tarigagay ket nagbiitna a pagbalinen a basol. (Santiago 1:15) Inton agangay, dagita a tattao mabalin a makapatanorda iti “‘nalimed ken napeggad a kababalin’ a ti kangrunaan a kalidadda ket di mapengdan a panangpennek iti seksual a tarigagay nga awanan iti kaaduan a prinsipio,” kinuna ni Dr. Victor Cline, maysa a clinical psychologist a nangagasen iti ginasut a pasiente a naisagmak iti daytoy a silo ti pornograpia.

Dagiti Peggad ti Chat Room

Dagiti chat room iti Internet ket mangsayang met iti oras ken agbalbalinen a gagangay a pakaigapuan ti pannakadadael dagiti relasion ti pamilia. Iti panangyebkasna iti pannakaupayna iti kaadu ti oras a busbosen ni baketna iti Internet, kastoy  ti insurat ti maysa a lalaki: “No sumangpet manipud trabahona, lukatanna ti computer ket sana la iddepen dayta kalpasan ti lima wenno ad-adu pay nga oras. Maap-apektaran ti panagasawami gapu iti dayta.” Wen, ti oras a mabusbos iti Internet ket oras a masayang nga usarem koma a makikadua iti asawam ken iti pamiliam.

Kinuna ni Angela Sibson, hepe ehekutibo iti serbisio a Relate a mamalbalakad kadagiti agassawa a ti Internet “ket maysa a ruangan ti pannakirelasion iti dadduma pay. Nakabilbileg dagita a relasion ken mabalinda a dadaelen dagiti agdaman a relasion.” Ti damo a nainggayyeman a panagtungtong iti chat room ket nagbiit nga agbalin a nasingsinged. Gapu ta determinadoda a makipaset kadagiti imoral a relasion, dagidiay ‘nasikap ti pusoda’ agusarda iti “kinalamuyot ti dila” tapno ibagada kadagiti biktimaenda ti kayatda a denggen. (Proverbio 6:24; 7:10) Kastoy ti ilawlawag ni Nicola, maysa a 26 ti tawenna a biktima idiay United Kingdom: “Kanayonna nga ibaga nga ay-ayatennak. Sangkaibagana a nakasaysayaatak isu a pinatik ngem naallilawak.” Kinuna ni Dr. Al Cooper, editor ti Sex and the Internet: A Guidebook for Clinicians, a nasken a ‘pakdaarantayo dagiti tattao maipapan kadagiti pakaikulbuan a mangrugi iti panagalembong babaen iti Internet a masansan nga agtungpal inton agangay iti panagdiborsio.’

Dagiti ubbing ti nalaklaka a gundawayan ken dangran “dagiti mayat a makinaig babaen iti computer.” Babaen ti panangusarda iti “kinakillo iti panagsao” ken “kinasikap dagiti bibig,” dagiti inosente nga ubbing ti puntiriaen dagiti pedopilia. (Proverbio 4:24; 7:7) Babaen iti panagensayoda a pagaammo kas panangisagana, pakitaanda ti ubing iti adu nga atension, kinadungngo, ken kinaasi tapno mariknana nga isu ket espesial. Kas man la ammoda ti amin a paginteresan ti ubing, agraman ti paboritona a musika ken pagesman. Pakaruenda dagiti babassit a parikut iti pagtaengan tapno umikay ti ubing iti pamiliana. Tapno maibanag dagiti dakes a tarigagayda, dagiti mananggundaway  mabalin a patulodanda ti puntiriada iti tiket tapno agbiahe iti sabali a pagilian. Mabalin a nakaam-amak dagiti resultana.

Masalaknibandaka Dagiti Prinsipio ti Biblia

Kalpasan ti panangamirisda kadagiti peggad, inkeddeng ti dadduma a nasaysayaat laengen no pulos a saandan nga agusar iti Internet. Nupay kasta, nasken a bigbigentayo a bassit la a porsiento kadagiti site iti Internet ti mamagpeggad. Kaaduan nga agus-usar iti dayta ti saan a makapaspasar kadagiti nakaro a parikut.

Naimbag laengen ta iwanwannatayo dagiti Kasuratan tapno ‘masaluadantayo’ manipud iti peggad. Parparegtaennatayo a manggun-od iti pannakaammo, kinasirib, ken abilidad nga agpanunot. Dagita a kalidad ti ‘mangaywan kadatayo’ tapno ‘maispaltayo manipud iti dakes a dalan.’ (Proverbio 2:10-12) “Ngem ti met laeng sirib​—sadino ti paggapuanna?” inyimtuod ti adipen ti Dios idi unana a ni Job. Ania ti sungbatna? “Ti panagbuteng ken Jehova​—dayta ti sirib.”​—Job 28:20, 28.

“Ti panagbuteng ken Jehova,” a “kaipapananna ti pananggura iti dakes,” ti pamuon ti panangpatanortayo kadagiti kababalin a makaay-ayo iti Dios. (Proverbio 1:7; 8:13; 9:10) Ti ayat ken panagbuteng iti Dios, agraman ti nauneg a panagraem iti pannakabalin ken autoridadna, ket agbanag iti pananggura ken pananglikliktayo kadagiti dakes a banag a kagurgurana. Ti nasin-aw a panagpanunot, agraman ti pannakaammo a maitunos kadagiti prinsipio ti Dios ti makatulong kadatayo a mangilasin kadagiti peggad a mabalin a mangsabidong iti isip, puso, ken espiritualidadtayo. Masursurotayo a guraen ti managimbubukodan ken naagum a kababalin a mabalin a mangdadael iti pamiliatayo ken iti relasiontayo ken Jehova.

Isu a no agus-usarka iti Internet, agannadka kadagiti peggad. Determinadoka koma a mangsalimetmet kadagiti bilin ti Dios, ken saanmo nga isarsarak ti bagim. (1 Cronicas 28:7) Isu a no maipasangoka kadagiti peggad ti Internet, nainsiriban nga adaywam ida.​—1 Corinto 6:18.

[Kahon iti panid 19]

ADAYWAM A NAAN-ANAY TI PORNOGRAPIA!

“Ti pannakiabig ken tunggal kita ti kinarugit wenno kinaagum saan koma nga uray madakamat iti nagtetengngaanyo, kas maitutop kadagiti nasantuan a tattao.”​—Efeso 5:3.

“Papatayenyo, ngarud, dagiti kameng ti bagiyo nga adda iti rabaw ti daga no maipapan iti pannakiabig, kinarugit, panaggartem iti sekso, makapasakit a tarigagay, ken kinaagum, a dayta ket idolatria.”​—Colosas 3:5.

“Ta daytoy ti pagayatan ti Dios, . . . a tunggal maysa kadakayo ammona koma no kasano nga ikutan ti bukodna a basehas iti pannakasantipikar ken dayaw, saan nga iti naagum a panaggartem iti sekso a kas met ti adda kadagidiay nasion a saan a makaam-ammo iti Dios.”​—1 Tesalonica 4:3-5.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 20, 21]

AGANNADKA KADAGITI CHAT ROOM ITI INTERNET!

Maysa a babai a detektib ti polisia a mangim-imbestigar a nangnangruna kadagiti krimen iti Internet ti nangawis iti Agriingkayo! a mangkita iti adu a peggad kadagiti chat room ti Internet. Linuktanna ti maysa a chat room sa nagpammarang kas balasitang nga agtawen iti 14. Kalpasan ti sumagmamano a segundo, adun ti makikomunikar. Kastoy ti inyimtuod dagiti ganggannaet: “Taga-anoka?” “Babaika kadi wenno lalaki?” “Mabalin kadi nga agsaritata?” Dagiti maatap a mananggundaway iti sekso a birbiroken dagiti polis ti sumagmamano kadagiti mayat a makikomunikar. Dayta ti mangipakita no kasano kalaka ti pannakastrek ti maysa a pedopilia wenno mananggundaway kadagiti ubbing iti isu met la a chat room a pakikomkomunikaran ti anakmo!

Pagarupen ti dadduma a nagannak a natalged dagiti annakda no makikomunikarda kadagiti chat room. Ngamin, dagiti saritaanda ket nalaka a mabasa ti amin nga adda iti chat room bayat nga agsasaritada. Nupay kasta, apaman nga addakan iti chat room, mabalinnaka nga awisen ti maysa nga agsaritakayo a duduakayo laeng. Iti panangtukoyna iti daytoy a nakaugalian, mamakdaar ti United Kingdom’s Internet Taskforce on Child Protection: “Kas man la ipapanaw dayta manipud iti padaya a napno iti tattao saka mapan iti pribado a siled ken makisaritaka iti maysa a dimo am-ammo.”

Nasken met a maawatan dagiti nagannak a kaaduan a pedopilia ti saan la a mapnek a makisarita iti maysa nga ubing. Kastoy ti ipadamag ti maysa a dokumento nga insagana ti Internet Crime Forum: “Kalpasan a maam-ammo dagiti pedopilia ti maysa nga ubing iti chat room, mabalin nga agtultuloyda a makigayyem babaen ti dadduma pay a pamay-an kas iti email ken cell phone.” Kuna ti maysa a report manipud iti U.S. Federal Bureau of Investigation: “Nupay ti pannakisarita iti ubing a biktima iti Internet ket maysa a makapagagar iti mayat a makinaig babaen iti computer, mabalin a nagrigat dayta. Kaaduan ti mayat a makisarita kadagiti ubbing babaen ti telepono. Masansan a maki-phone sex-da kadagiti ubbing ken mangyurnosda iti aktual a panagkitada tapno makidennada.”

Tapno maaramidda daytoy, dagiti mayat a makinaig babaen iti computer itedda ti numero ti teleponoda. No awagan ida ti anakmo, ti caller ID ti pakakitaanda iti numero ti telepono ti anakmo. Dadduma a mananggundaway ti addaan kadagiti numero nga awan bayadan ti umawag wenno ibagada iti ubing nga isuda ti agbayad no umawag. Dadduma ti nangipatulod pay ketdin iti cell phone iti ubing. Dagitoy a mananggundaway ket mabalin met a mangipatulod kadagiti surat, retrato, ken regalo.

Saan la a dagiti ubbing ti mabiktima kadagiti peggad dagiti chat room. Itay nabiit pay, maysa a lalaki idiay United Kingdom ti nagballigi ta napaayatna nga aggigiddan ti innem a babbai babaen ti panangpatiray-okna kadakuada. Kastoy ti kinuna ti maysa kadagiti biktima a ni Cheryl, a napintas nga estudiante nga agtawen iti 27 ken agad-adal iti masteral’s degree: “Basta diak mailawlawag ita. Simminged ti relasionko kenkuana agingga a kinontrolnan ti intero a biagko.”

Kinuna ni Jenny Madden, ti nangipasdek iti organisasion a Women in Cyberspace: “Makaliwliwa ti Internet kadagiti babbai agsipud ta saanda a maukom babaen iti langada. Ngem agbalinda met a nalaka a mabiktima agsipud ta adda pagannayasan, nangruna kadagiti chat room, nga ibagam a dagus ti adu nga impormasion maipapan iti kinataom.”

“Lukatak laeng ti computer-ko ket rinibun a babbai ti pagpiliak,” kinuna ti maysa a lalaki a pinagsaludsodan ti University of Florida iti panagsukisok nga indauluan ni Beatriz Avila Mileham. Kinunana: “Din agbayag, ti Internet agbalinton a kadawyan a kita ti panangliput, no saan man nga isu ti kadawyan itan.” “Madamdamagmi kadagiti therapist iti intero a pagilian a ti seksual nga aramid iti Internet ti kangrunaan a pakaigapuan dagiti parikut iti panagasawa,” kinuna ni Dr. Al Cooper, editor ti libro a Sex and the Internet: A Guidebook for Clinicians.

Gapu kadagitoy a mamagpanunot a kinapudno, nainsiriban ti agannad no agus-usarka iti Internet. Kasaritam dagiti annakmo, ket isurom ida no kasano a salaknibanda ti bagida manipud iti peggad. No addaanka iti umiso a pannakaammo, maliklikam dagiti peggad iti Internet.​—Eclesiastes 7:12.