Ti Salmon iti Atlantico​—“Ari” nga Agpegpeggad a Maungaw

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY IRELAND

NALATAK dagiti salmon gapu iti abilidadda nga aglagto kadagiti dissuor bayat nga agpasurongda tapno agbugi. Sigun iti maysa a sarsarita, adda mangngalap a nakadlaw iti “adu a salmon a di nakalagto iti [dissuor]” a pagkalkalapanna. Dadduma ti natnag pay ketdi iti takdang ti karayan iti sakaanan ti dissuor. Nagpasged iti rabaw ti dakkel a bato iti asideg ti sakaanan ti dissuor sana imparabaw ti maysa a pariok. Sigun iti padamag, “kalpasan a dida nakalagto, dadduma kadagiti daksanggasat a salmon ti pagammuan lattan a nagdisso iti pariok.” Isu nga idi agangay, naipagpannakkel ti mangngalap a ‘nagadu ti salmon iti pagilianna ta uray la nga aglagtoda a mapan iti pariok isu a din masapul a kalapen.’

Ipapantayon a mabalin nga aglablabes dayta nga estoria. Nupay kasta, talaga a lagtuen dagiti salmon dagiti dissuor. Ngem sigun iti damag nga inruar ti Salmon Research Agency iti Ireland, kadagiti kallabes a tawen, “bimmassit ti bilang dagiti di matartaraken iti piskeria a salmon nga agpasurong tapno agbugi.” Impakita ti maysa a surbey nga iti maysa a tawen, iti dandani 44,000 a kappessa a salmon a nakabitan iti marka a pakabigbiganda sa naibulos, 3 la a porsiento (agarup 1,300) ti nakasubli.

Apay a napasamak daytoy nakalkaldaang nga ibabassit ti bilang ti “Ari Dagiti Lames,” ti salmon iti Atlantico? Umadudanto ngata manen a kasla idi? No usigentayo ti makapainteres ken naisangsangayan a siklo ti panagbiag daytoy naisangsangayan a lames, maawatantayo no apay nga adda dagita a parikut ken no kasano a marisut.

Damo a Panagbiag

Mangrugi ti biag ti salmon iti nagbaetan ti Nobiembre ken Pebrero iti tukok ti waig. Ti kalakian ti mangsalaknib iti bagina kadagiti umasideg iti teritoriana bayat nga agkali ti kabaian iti sumagmamano a babassit nga abut agingga iti 30 a sentimetro. Agbugi ti kabaian sa agparuar ti kalakian iti semilia a mangpertilisar iti sumagmamano a ribu a bugi iti tunggal abut. Kalpasanna, salakniban ti kabaian dagiti bugina babaen ti pananggaburna kadagitoy iti graba.

Iti Marso wenno Abril, rummuar manipud iti bugi ti karkarna ti langana a lames. Maawagan dayta iti alevin. Agarup sangapulgada laeng ti kaatiddogna ken adda nalaad a pagkargaan a paset ti bugi a nakadekket iti babaenna. Iti damo, aglemmeng ti salmon iti kabatuan bayat a pagtaraonna ti duyaw a paset ti bugina. Kalpasan ti uppat wenno lima a lawas, inton naibusnan ti duyaw a paset ti bugina, ti fry, kas pangawag itan iti dayta, ket agkuyamkuyamen iti sirok dagiti bato sa agturong iti kangrunaan a paset ti waig. Agarup dua a pulgada ti kaatiddognan ken kasla lames ti langanan. Dudua ti kalatna. Umuna, agsapul iti kanenna​—dagiti babassit nga insekto, animal, ken mulmula iti danum. Maikadua, agsapul iti natalged a pagnaedanna. Iti daytoy a kasasaad, nasurok a 90 a porsiento iti fry a salmon ti matay gapu iti kaawan ti taraon wenno lugar wenno gapu ta kanen ida dagiti agkaan a kas kadagiti trout, salaksak, kannaway, ken otter.

“Kalpasan ti makatawen wenno napapaut pay,” kuna ni Michael, a mangad-adal iti salmon ken dadduma pay a lames  ken ikan, “agarup tallo wenno uppat a pulgadan ti kaatiddog ti salmon. Daytat’ maawagan itan iti parr ken addaan iti pakabigbigan a labang iti agsumbangir sikiganna. No agarup innem a pulgadan ti kaatiddogna, sumilengen a maris pirak dagiti labangna. Mapasamaken ti dadduma a naisangsangayan ken komplikado a panagbalbaliw a pakaidumaan ti salmon iti kaaduan nga ikan ken lames.”

Kinuna pay ni Michael: “Iti nagbaetan ti Mayo ken Hunio, ti lames, nga agtawenen iti agarup dua ken maawagan itan iti smolt, ket gagangay a makikadua iti rinibu pay a kakikitana iti ragup a panagpayanudda iti karayan nga agturong kadagiti sabangan.” Ngem ti lames ket saan nga agbiag iti baybay, di ngamin? Idi inyimtuodmi dayta, kastoy ti insungbat ni Michael: “Kadawyanna, saan, ngem adda dagiti komplikado a panagbalbaliw iti aglawlaw dagiti asangna, isu a masagatna ti aniaman nga asin a maalana iti danum ti baybay. No kompleton dagiti panagbalbaliw, mangrugin ti naisangsangayan a panagdaliasat ti smolt a basbassit pay ngem iti dakulapmo.”

Biag iti Baybay

Apay a pumanaw ti kasta kabassit a lames iti gagangay a pagnanaedanna a karayan? Papananna ngay? Masapul a makasangpet ti bassit pay a salmon iti lugar a pakataraonanna tapno naan-anay nga agmataengan. No maliklikanna dagiti agkaan kenkuana a kas kadagiti kasili, seal, dolphin, agraman dagiti killer whale, sumangpet sadiay tapno agtaraon iti dadakkel a zooplankton ken igat, agraman iti tamban, capelin, ken dadduma pay nga ikan. Kalpasan ti makatawen, mamin-15 a dimmagsenen​—manipud iti sumagmamano a gramo agingga iti dandani tallo a kilo. No agtalinaed iti taaw iti lima a tawen, dumagsen agingga iti 18 a kilo wenno nasursurok pay. Adda sumagmamano a naammuan a dimmagsen agingga iti 45 a kilo!

Sa la naammuan idi dekada 1950 ti eksakto a lugar a pangpangananda idi nangrugi a makakalap dagiti komersial a dumadaklis iti adu a  salmon iti taaw ti Greenland. Idi agangay, natakuatan ti sabali pay a dakkel a lugar a pangananda iti aglawlaw ti Faeroe Islands, iti amianan ti Scotland. Ad-adu pay ti natakuatan a lugar a pangpangananda sipud idin. Adda pay ketdin dagiti naipadamag nga iti sirok ti kaniebian ti Arctic ti pangpanganan ti dadduma a salmon! Gapu iti pannakatakuat kadagitoy a pangpangananda, talaga a nangrugin ti rigat ti salmon iti Atlantico. Naaramid ti dadakkel a piskeria idiay Greenland ken iti Faeroe Islands. Rinibu a tonelada nga ikan ti nakalap dagiti komersial a dumadaklis, isu a pagammuan ta bimmassiten dagiti agsubli tapno agpaadu kadagiti karayan. Gapu ta naamiris dagiti gobierno ti kinakaro daytoy a parikut, nangikabilda iti nadumaduma a restriksion ken kota kadagiti dumadaklis. Daytoy ti nakatulong a mangsalaknib iti salmon bayat nga adda iti baybay.

Ti Panagsubli Manipud iti Baybay

Inton agangay, ti nataengan a salmon ket agsublin iti karayan a nakapessaanna, agsapul iti asawana, ken mangrugi manen ti siklo. Kastoy ti inlawlawag ni Michael: “Ti talaga a nakaskasdaaw ket daytoy naisangsangayan a lames ti saan nga agkamali nga aglayag iti rinibu a kilometro iti nadumaduma a paset ti taaw a dina pay pulos nakitkita! Agtultuloy a pagsiddaawan dagiti sientista no kasanona nga aramiden daytoy. Kinuna ti dadduma nga aglayag ti salmon babaen ti panangusarna iti magnetismo ti daga, dalluyon ti taaw, wenno uray dagiti bituen. Maipagarup nga apaman a madanonnan ti sabangan, madlawen ti salmon ti karayan a nakapessaanna idi babaen ti ‘angotna,’ wenno ti kemikal a pakabuklanna.”

“Makibagayda manen iti biag iti danum ti tamnay,” kinuna ni Michael, “sada sumrek iti karayan. Nagbileg daytoy nainkasigudan nga abilidadda a mangsapul iti dalanda nga agawid kalpasan ti panagdaliasatda iti adayo ta uray no adda dagiti dissuor iti dalanda, dagitoy a salmon, a daddadakkel ken napigpigsan, ti mangikagumaan a mangparmek iti tunggal tubeng.”

Ad-adu ti pakarigatan ti agawid a salmon no lumagto kadagiti nakangatngato a dam, planta ti koriente nga agus-usar iti bileg ti danum, wenno dadduma pay a bangen nga inaramid ti tao. Ania ngarud ti mapasamak? “Adu a tattao a maseknan iti pannakasalaknib ti salmon ti mangaramid iti sabali a ruta,” kuna ni Deirdre, maysa a managsirarak iti salmon. “Naaramid ti nalaklaka a sang-atan a bakras a pangliklikan iti dakkel a bangen. Awaganmi daytoy iti pannakaagdan ti lames. Dayta ti makatulong iti salmon tapno makalagto a sitatalged kadagiti nangatngato a danum iti panagturongna iti lugar a pagbugianna.”

“Ngem saan a kanayon nga agkurri dayta,” kinuna pay ni Deirdre. “Nakakitaakon iti dadduma a salmon a di mangikankano iti pangliklikan. Mailasinda laeng ti orihinal a rutada isu a kanayon nga ikagumaanda a lagtuen ti baro a bangen nga inaramid ti tao. Adu ti matay gapu iti pannakabannogda wenno pannakaidungparda iti bangen.”

 Dagiti Pagpaaduan iti Salmon

Mangipaay dagiti salmon iti nasustansia a taraon. Gapu ta bumasbassit dagiti di matartaraken a salmon iti Atlantico, naaramid dagiti komersial a pagpaaduan iti salmon. Maikabil dagiti salmon kadagiti pagkargaan nga addaan iti danum ti tamnay agingga nga agarup dua ti tawendan. Kalpasanna, mayakarda kadagiti kasla tangkal nga estruktura nga adda iti taaw agingga nga agmataenganda ken nakasaganadan a mailako kadagiti restawran ken paggatangan iti taraon.

Agpegpeggad met ti salmon a nataraken iti kastoy a wagas. Dagiti agtartaraken kadagiti piskeria ket pakanenda dagitoy iti artipisial a taraon. Dayta agraman ti pannakaipupokda kadagiti tangkal ti makagapu a nalaka a makaptan ti salmon kadagiti sakit ken parasito, a kas iti sea lice. Talaga a makapapatay ti dadduma kadagiti maus-usar a mangsalaknib a pagisprey. “Nakairuamak idi ti aglangoy iti sirok ti dadduma kadagitoy a piskeria,” kinuna ni Ernest, maysa a bumabatok, “ket nakadkadlaw nga awanan iti aniaman a sibibiag a banag iti tukok ti baybay kadagidiay a lugar.”

“Ari” nga Agpegpeggad a Maungaw

Adu a di matartaraken a salmon a makalapan kadagiti iket iti taaw ti saan a pulos a makaawid kadagiti nakapessaanda idi a karayan. Gapu iti kinangina ti di matartaraken a salmon, matignay ti dadduma a mangkalap kadagitoy iti ilegal a wagas. Masapul met a malisian ti sumagmamano a salmon a makasubli iti karayan dagiti napalubosan a mangbanniit kadakuada, agraman ti nadumaduma a bangen a naikabil iti paglasatanda. Tapno masalakniban ti kapuonan dagiti salmon, adda nadumaduma a naaramid a pamuspusan, kas iti pananglimitar iti panagkalap kadagiti naikeddeng a paset ti karayan, panangipataw iti nangina a buis, ken panangideklara iti limitado a panawen ti panagkalap. Nupay kasta, mapattapatta a 1 iti tunggal 5 a salmon ti makalap bayat nga agpaspasurongda.

Kanayonanna, maakaran dagiti di matartaraken a salmon iti nadumaduma a sakit, isu a nagadun ti natay gapu kadagita. Maysa kadagitoy, ti pagaammo kas ulcerative dermal necrosis, ti mangpagaddil iti lames ken pakatayanna inton agangay. Ti polusion dagiti industria ken pestisidio a makadanon kadagiti karayan ken ti dadduma pay a posible a makapapatay a peggad ti nasken a daeran dagiti salmon agraman ti amin a dadduma pay a sibibiag a parsua iti danum.

Gapu kadagitoy napeggad a kasasaad a pakidangadanganna, di pakasdaawan nga agpegpeggad ti “Ari Dagiti Lames.” Agpapan pay kadagiti kasayaatan a panagregget ti adu, agtultuloy dagiti parikut para iti salmon. Sa la agsubli ti kinatimbeng ti nakaparsuaan inton ti Namarsua iti daga, ti Mannakabalin-amin a Dios, pasardengenna dagiti tattao iti panangdadaelda iti daga.​—Isaias 11:9; 65:25.

[Diagram/Mapa iti panid 14, 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Agdaliasat ti salmon iti Atlantico manipud kadagiti karayan a kas iti kaadayo ti Estados Unidos, Russia, ken Espania agingga kadagiti pangpangananda a lugar iti taaw ti Faeroe Islands ken Greenland sakbay nga agawidda tapno agbugi

[Mapa]

Estados Unidos

Greenland

Iceland

Faeroe Islands

Russia

Francia

Espania

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 15]

NAKASKASDAAW A SIKLO TI BIAG

Bugi

↓

Agbugbugi

↓

Alevin

↓

Fry

↓

Parr

↓

Smolt

↓

Nataengan

↓

Mapespessaan a bugi

[Dagiti Ladawan]

Alevin

Parr

[Credit Lines]

Siklo ti Biag: © Atlantic Salmon Federation/J.O. Pennanen; alevin: U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C.; parr: © Manu Esteve 2003

[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

Malagto ti agaw-awid a salmon daytoy a dissuor wenno laklakaenna ti umuli babaen ti pannakaagdan ti lames (napadakkel iti kannawan ti naisingit a retrato)

[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

Dagiti mamagpeggad iti salmon ramanenna ti aglablabes a panagkalap ken saksakit a maalada kadagiti komersial a pagpapaduan iti ikan ken lames

[Credit Lines]

Retrato: Vidar Vassvik

UWPHOTO © Erling Svensen

[Picture Credit Line iti panid 14]

© Joanna McCarthy/SuperStock