Tulonganda Dagiti Agtartaraken Tapno Agbiagda iti Sertão

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL

AGARUP sangapulo a milion a kalding ti agdakdakiwas iti sertão *, ti medio natikag a rehion a 1,100,000 a kilometro kuadrado ti kalawana iti amianan a daya a Brazil. No kalgaw ditoy, siam a bulan a naariwanas, nakadagdagaang, sa nakatiktikag, ken kasla ladrilio ti kinatangken ti daga. Maatianan dagiti karayan, agregreg ti bulbulong dagiti kayo, napudot ken nakapuy ti palayupoy ti angin, isu nga agdakiwas dagiti matartaraken nga animal tapno agsapulda iti aniaman a nabatbati a mula a masarakanda.

Nupay kasta, kasla di ikankano dagiti katutubo a kalding ditoy Brazil dagiti natikag a kasasaad. Kadagiti kakaruan a tikag, bumassit ti bilang dagiti baka ken karnero, ngem umadu dagiti kalding. Kasano a makapagbiagda?

Ngiwat a Nadisenio Tapno Agbiag

Kuna ti adu nga agnanaed iti sertão a kanen ti kalding ti aniaman​—agraman dagiti botas, silia, ken kawes. Pasingkedan ni Propesor João Ambrósio, managsirarak iti National Center for Research on Goats idiay Sobral, iti amianan a daya a Brazil, a makapagbiag ti kalding iti taraon a kasla saan a marunaw a pakairamanan dagiti ramut, nagango a bulong, ken ukis ti nasurok nga 60 a kita ti mula. Kaaduanna, ruot ti pagpannurayan ti dadduma a matartaraken nga animal a kas iti baka.

Makatulong ti saanna a kinamikki, ngem ti ngiwatna ti kangrunaan a pangabakan ti kalding. Sigun ken ni Ambrósio, araben dagiti baka ti taraonda babaen kadagiti dilada ken dida mapili ti maysa a bulong wenno ukis ti maysa a mula. Ngem dagiti kalding, us-usarenda ti bassit a ngiwatda, nalapiot a bibig, ken natadem a ngipenda nga agpili ken mangkettel iti kasustansiaan a paset ti mula. Daytoy a panagbirok ken panagpili kadagiti nakirang a taraon ti makagapu a nagun-odan ti kalding ti pakabigbiganna kas managdadael iti mula. “Basol dagiti tattao dayta agsipud ta pilitenda nga agbiag ti kalding kadagita a kasasaad. Ikagkagumaan laeng ti kalding ti agbiag,” kinuna ni Ambrósio.

Praktikal ti Agtaraken Kadagiti Kalding

Di ngarud pakasdaawan a ti naandur a kalding ditoy Brazil ti kangrunaan a makagapu a nakapatpateg ti panagtaraken idiay sertão tapno magun-odan dagiti kangrunaan a kasapulan iti panagbiag. Para iti adu a pamilia, napateg dagitoy a gubuayan ti protina. Gapu ta mabalin a nangina ti karne ti baka, ti natuno wenno lauya a kalding ken buchada (bagis ti kalding a naselselan iti naiwa-iwa a bitukana ken innapuy) ti gagangay a sidsidaenda. Mailako dagiti lalat ti kalding kadagiti paktoria nga agproseso iti lalat tapno adda kanayonan a pamastrekan. Isu a no adda emerhensia, nalaka nga ilako  dagiti kalding tapno igatang iti agas wenno dadduma pay a masapsapul.

Ti maysa pay a pangabakanda ket ammo dagiti kalding nga isakad ti panagbiagda. No aldaw, adda bassit a pangen nga agarab a sangsangkamaysa kadagiti di naaladan a kasamekan wenno kasisiitan. No rabii, mailasin dagiti kalding ti timek ti agtartaraken kadakuada, isu a tunggal maysa ket situtulok nga agapon kadagiti bukodda a koral. Gagangay a tumulong laeng ti agtartaraken no panagpapaadu, no pilienna dagiti kalding a partienna, no agasanna dagiti masakit, ken no markaanna dagiti urbon. Naglaka met a taraknen dagiti kalding ta uray dagiti agnanaed iti ili masansan nga agtarakenda iti sumagmamano kadagitoy iti arubayanda wenno palubosanda dagitoy nga agarab iti ili, agpapan pay kadagiti lokal a paglintegan. Gagangay a makakitaka kadagiti kalding nga agar-arab iti plasa ti ili.

Paneknekan ti sinigsiglon a kapadasan a praktikal ti panagtaraken iti kalding, nangruna kadagiti agtartaraken iti bassit la a pangen. Agpada la ti bannog ken pagaraban a kasapulan iti panangtaraken iti maysa a baka ken iti panangtaraken iti walo a kalding. Panunotem pay: Ipapantayon nga adda lima a baka ti maysa nga agtartaraken. No matay ti maysa, arigna napukaw ti 20 a porsiento iti pangenna. Ngem ipapantayon nga imbes a 5 a baka, nangtaraken iti 40 a kalding. Agkasapulan ti kasta a pangen iti agpada met la a bannog ken pagaraban. Ti ipapatay ti maysa a kalding ket katupag laeng ti pukaw a 2.5 a porsiento. Nalaka a maawatan no apay a minilion a pamilia ditoy Brazil ti mangibilang iti kalding kas maysa a nalaka a panguartaan no tikag ken madadael dagiti apit.

Dagiti Gunggona iti Kinagaget

Ti Bahia State ti ayan ti sumagmamano kadagiti kadakkelan a pangen ti kalding, a rinibribu ti bilangda. Iti Uauá, maysa a bassit nga ili nga agarup 800 a kilometro iti uneg ti pagilian manipud iti kabesera nga estado, naikuna nga ad-adu ti kalding ngem kadagiti umili iti dayta a lugar babaen iti promedio a 5 iti kada 1. Ti pamastrekan ti intero a komunidad dandani agpannuray iti panagtaraken ti kalding wenno kadagiti aramid a nainaig iti dayta. Masansan nga iyangaw dagiti umili, “Idiay Uauá, dagiti kalding ti mangtartaraken kadagiti tattao, saan a dagiti tattao ti mangtartaraken kadagiti kalding.”

Dagiti damo nga urbon a kalding ket mangrugi a mayanak iti Mayo, agarup lima a bulan kalpasan ti tiempo ti panagpapaadu. Manipud iti alas kuatro ti parbangon agingga iti alas siete ti rabii, dagiti napasnek nga agtartaraken iti kalding ti agbantay, agpainum, ken agbirok kadagiti napukaw nga urbon wenno kadagiti agpegpeggad a matay. Iti kada aldaw, dagiti nasigo nga agtartaraken galutan ken gatasanda ti ginasut a kalding tapno saan a makasuso dagiti urbon iti adu unay a gatas a mabalin a pakatayanda. Masapul met a naannad ti panangasikaso kadagiti nadangran ken kinagat ti parasito, a mabalin a mangabut iti lalat ti kalding ken mangpalaka iti balorna.

 Ti panangtaraken kadagiti kalding iti kastoy a pamay-an ket trabaho a nabuyogan iti ayat​—ngem makagunggona. Magunggonaan dagiti nagaget nga agtartaraken gapu iti tradisional a quarteação (quartering) a sistema ti panagbayad wenno panangted iti bingay a maipapaalagad iti Uauá ken iti dadduma pay nga ili. Maysa ti bingayda iti kada 4 a kappasngay a kalding iti kada tiempo ti panagpapaadu​—1 iti kada 3 no naparparabur ti makinkua iti pangen. Manumeruan ti tunggal kappasngay a kalding, ket adda nanumeruan a banag a mabunot manipud iti maysa a tasa. Gapu ta ti mabunot ket mabalin a maiparna a pilay wenno nasalun-at, nakuttong wenno nalukmeg, dagiti agtartaraken aywananda dagiti pangen a kas man la kukuada dayta.

Pananggun-od iti Ad-adu pay a Pagimbagan Kadagiti Kalding ti Brazil

Dagiti kalding ti Brazil ket kapuonan dagiti kita nga insangpet dagiti taga Europa a nakipagnaed idi rugrugi ti dekada 1500. Ngem kaaduanna, babbabassit dagiti kalding ditoy Brazil ken basbassit nga amang ti gatas a pataudenda ngem kadagiti inapoda idiay Europa.

Kas pagarigan, iti inaldaw, awan pay sangalitro a gatas ti patauden ti canindé ti Brazil, idinto ta agarup 3.8 a litro ti patpatauden ti kaaspingna a kita idiay Europa, nga isu ti kalding a British alpine. Dinekdekadan nga ar-arapaapen ti adu nga agtartaraken ken agronomo a pagtiponen ti kinaandur dagiti kalding ti Brazil ken ti kinabunga ti inapoda iti sabali a pagilian. Iti kasta, “ti baka ti napanglaw a tao,” kas pangtukoy ti adu iti kalding, ket agbalin a balitok ti agtartaraken iti sertão.

Ti panangyasawa iti kalding ti Brazil kadagiti kalding a naggapu iti sabali a pagilian ket napaneknekan a panglakaan iti panangpalukmeg ken panangpaadu iti gatasda. Iti maysa a lugar a nakaaramidan ti panagsirarak iti agrikultura idiay Paraíba State, iti amianan a daya a Brazil, sibaballigi a nayasawada dagiti kalding ti Brazil kadagiti kalding a naggapu iti Italia, Alemania, ken England. Gapu iti dayta, naipasngay dagiti daddadakkel nga animal a naandur iti tikag ken agpataud iti ad-adu a gatas. Dagiti kita a dati nga agpatpataud iti basbassit ngem sangalitro a gatas iti kada aldaw ti agpatpataud itan iti dua inggat’ uppat a litro.

Nakatakuat met ti sentro ti panagsirarak idiay Sobral iti napigsa a panguartaan a nalaklaka nga aramiden. Nadlaw dagiti managsirarak nga adda pilien dagiti kalding a bulbulong ti sumagmamano a kayo. Ngem agsaringit laeng dagitoy a bulong no nagregregen ti bulbulong dagiti kayo. Tapno mapaadu daytoy a gubuayan iti taraon, maarbasan amin a sanga ti dadduma a kayo agingga iti naikeddeng a katayag. Gapu iti daytoy, mapilitan ti kayo nga agsaringit kadagiti nababbaba a sanga a magaw-at dagiti kalding. Ania ti resultana? Namimpat a daras ti linukmegan dagiti kalding a nagarab iti naisangsangayan ti pannakaisaganada a pagarabanda.

Agpapan pay kadagitoy a nagrang-ayan, dagiti agtartaraken iti babassit a pangen mabalin a sarangtenda latta ti parikut a di marisut ti nasientipikuan a panagsirarak. Ania dayta? Bueno, kas inlawlawag ti maysa a mannalon, “nairuam dagiti kalding kadagiti mangtartaraken kadakuada, isu nga agbalinda a taraken. Mabalin ngarud a problema ti panangparti iti maysa kadakuada.” Saan la ketdi a kayat dagiti agtartaraken a maparti dagiti tarakenda! Mabalin aya a dayta ti sabali pay a makagapu a saan a maungaw dagiti kalding?

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 27]

Ti Kinapudno Maipapan iti Gatas ti Kalding

Adu ti mangibaga a makapasakit iti tian; kuna met ti dadduma a nadangro. Ngem dimo patien ti pammadakes maipapan iti gatas ti kalding. No agsakit ti tianmo nga uminom iti gatas ti baka, mabalin nga ireseta ti doktor wenno dietitian-mo ti gatas ti kalding kas sandi. Nupay nabakbaknang iti protina ken taba, basbassit dagiti nagtutukel a tabana isu a saan a makapasakit iti tian. Ket ti ngay angotna?

Kinapudnona, saan a nadangro ti gatas ti kalding. No adda nadangro a maangotmo, mabalin a gapu ta narugit dagiti kasasaad idi nagatasan ti kalding wenno asideg dayta iti kalakian a kalding. Dagiti glandula ti angot nga adda iti likudan dagiti sara ti kalakian ti mangpataud iti hormone a mangatrakar iti kabaian. Nupay kasta, ti hormone ti mangkontaminar iti amin a masagid ti kalakian a kalding.

[Credit Line]

CNPC–Centro Nacional de Pesquisa de Caprinos (Sobral, CE, Brasil)

[Mapa iti panid 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti “Sertão”

[Ladawan iti panid 26]

Us-usaren ti kalding ti nagsayaat ti pannakadiseniona a ngiwatna tapno agpili kadagiti kasayaatan a paset ti mula

[Credit Line]

Dr. João Ambrósio–EMBRAPA (CNPC)

[Picture Credit Lines iti panid 25]

Mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.; dagiti kalding: CNPC–Centro Nacional de Pesquisa de Caprinos (Sobral, CE, Brasil)