Ti Pagilian ti Dadakkel a Kuarta

Babaen iti mannurat ti Agriingkayo! idiay Guam

ADDA iti nalawa a Taaw Pacifico ti Yap. Gapu iti tropikal a kinapintasna ken makaay-ayo a klima, makaallukoy daytoy grupo dagiti isla kadagiti turista nga agsapsapul iti lugar a mabalinda ti agmaymaysa. Ngem talaga a masansan a masdaaw dagiti sangaili. Ngamin, ibatbati dagiti tattao ti kuartada iti kalsada numona ta nagdadakkel dagitoy!

Iti amin nga isla, makitam dagiti nagtimbukel a bato iti sango dagiti pasdek ken iti igid dagiti dalan. Iti pagsasaoda, dagidiay a nagtimbukel a kuarta ket maawagan iti rai, ti katutubo a kuarta ti Yap. Nupay idiay balayda ti pagidulinan ti dadduma a tattao iti bato a kuartada, kaaduan ti agus-usar kadagiti “banko” ti bario. Kadagitoy a lugar, awan guardia ken empleado ti banko a tumulong kadagiti kostumer. Awan pay ketdi ti makitam a pasdek. Imbes a maidulin dagiti kuarta kadagiti kaha de yero, iti ruar ti pangipanan dagitoy a “banko” iti gamengda. Ad-adu pay a bato a kuarta ti nakasadag kadagiti puon ti niog ken pader sadiay a tunggal maysa ket adda abut iti tengngana. Inggat’ 4 a metro ti diametro dagitoy ken mabalin a nasurok a lima a tonelada ti timbangda.

Iti pagnanaedam, mabalin nga agitugotka iti sensilio iti bulsam, ngem ditoy, nagdadakkel dagiti sensilio ta uray la a saanda a maikarga iti lugan. Sa la naaramid dagitoy a kuarta idi 1931. Nupay kasta, dayta ket legal pay laeng a maus-usar kadagiti isla. Kasano a napataud daytoy karkarna a kuarta?

Narigat a Pananggun-od

Sigun iti sarsarita, idi un-unana, adda grupo dagiti taga Yap a managlayag a simmanglad iti isla ti Palau sada nagala iti sumagmamano kadagiti napintas a bato. Intugotda dagitoy idiay Yap, ket sadiay nga inkeddeng dagiti tattao nga usaren dagitoy kas kuarta. Rinugianda a kitikiten dagitoy kas nagtitimbukel  a bato a kaasping iti sukog ti kabus ngem adda abutna iti tengnga.

Napili unay dagiti taga Yap iti material nga inusarda. Kaykayatda dagiti mineral a pagaammotayo itan kas aragonite ken calcite. Ti aragonite, a masarakan iti uneg ti daga, ket maysa a substansia nga adda met kadagiti perlas, ket ti calcite ti kangrunaan a ramen ti marmol. Agpadpada a makaallukoy dagitoy a mineral no nakitikit a naimbag, ngem awan ti masarakan a kasta idiay Yap. Isu a nagkarasubli dagiti taga Yap idiay Palau tapno agalada iti bato. Ti Palau ket agarup 400 a kilometro iti abagatan a laud ti Yap. Lima nga aldaw a biahe dayta a bumallasiw iti napeggad a baybay babaen kadagiti bilog nga addaan iti pasaplak.

Idiay Palau, nagkiddaw dagiti taga Yap iti pammalubos ti panguluen dayta a lugar sada rinugian ti agtebbag kadagiti solido a bato. Nagusarda kadagiti nagkauna a remienta a nagtebbag kadagiti tapi manipud kadagiti kueba iti uneg ti daga sada kinitikit dagitoy iti nagtimbukel. Adu a bulan ken no dadduma, adu pay a tawen ti kapaut ti panangmartilio ken panangpaet tapno makitikit ti maysa la a kuarta!

Naabutan dagiti bato tapno pakayusokan dagiti dadakkel a kayo a pangbagkat sa maipan dagitoy iti igid ti baybay. Kadagiti bilog wenno balsa ti pakailuganan dagiti kakitkitikit a kuarta. Tapno maibiahe ti dakkel a bato, patakderen dagiti trabahador dayta iti danum sada nagaramid iti dakkel a balsa iti aglawlawna. Babaen iti panangiduron ti angin kadagiti layag agraman ti napartak a panaggaudda, nayawid ti kakitkitikit a kuartada idiay Yap.

Manomano amin daytoy a trabaho, sa napeggad ti proseso. Kinapudnona, adu ti nadunor wenno natay bayat a tinebbag ken impanda dagiti nagdadakkel a bato iti igid ti baybay. Napeggad met ti panagawidda idiay Yap. Adda bato a kuarta a makita iti tukok ti taaw ti Yap ken Palau. Pammaneknek dayta a saan nga amin a kuarta wenno dagiti nangibiahe iti dayta ti sitatalged a nakaawid idiay Yap. Maysa a taga Yap ti makinkua iti limned a kuarta. Adda balorna a kas iti dadduma pay a nagtimbukel a bato iti takdang.

Mano ti Balorna?

Kalpasan a maited ti rai iti baro a makinkua iti dayta, kaaduanna a pagtalinaedenna dagiti bato iti orihinal nga ayanda. Dinekdekadan ti kaadda ti adu kadagitoy iti agdama nga ayanda ken adayo iti pagtaengan dagiti agdama a makinkua iti dayta. Saan a problema ti panagtakaw.

 No adda mayat nga agtakaw, rumbeng a napigsa tapno maalana dayta ken natured a mangaramid iti dayta. Narigrigat no iturturedna ti agtakaw yantangay dagiti kaarruba am-ammoda ti makinkua iti bato a kuarta ken nauneg ti panagraemda iti kalintegan ti makinkua.

Kasanom a maammuan ti balor ti tunggal kuarta? Umuna, kitaem ti kadakkelna, ti natural a kinapintasna, ken ti kalidad ti pannakakitikitna. Kalpasanna, ammuem ti pakasaritaanna. Kasano kabayagen? Nagrigat kadi a natebbag ken nakitikit? Adu kadi a biag ti nagpeggad wenno nauyos idi inyawid ti tattao idiay Yap? Kamaudiananna, ania ti saad iti kagimongan dagidiay nakitransaksion? Dakdakkel ti balor ti bato a kuarta ti maysa a panguluen ngem iti kuarta ti ordinario a tao.

Idi 1960, adda banko iti sabali a pagilian a gimmatang iti maysa a kuarta a bato a lima a pie ti diametrona. Nagdinamag iti dadduma a pagilian ti pakasaritaan dayta a kuarta. Nabatad a maus-usar daytan sipud pay idi dekada 1880. Dayta ti naitangdan kadagiti nagibangon iti maysa a balay. Iti sabali pay a gundaway, inted dayta dagiti bumario kadagiti kabangibangda a bario gapu iti naisangsangayan a panagsalada. Ket idi agangay, dayta ti imbayad ti maysa a bumalay tapno makagun-od iti galba a pagatepna. Naaramid amin dagitoy a transaksion a din kasapulan a mayakar ti bato iti orihinal nga ayanna, ken awan dagiti naidulin a kasuratan. Nalatak idiay Yap ti panagtagikua iti kuarta.

Ti Dakdakkel Saan a Kanayon a Nabalbalor

Idi damo a nausar dagiti rai ginasut a tawenen ti napalabas, manmano ken nakapatpateg dagitoy a bato a kuarta ta dagiti laeng panguluen ti mabalin nga agtagikua iti dayta. Ngem idi arinunos ti maika-19 a siglo, gapu kadagiti landok nga alikamen ken barko nga agibiahe kadagiti kargamento, mabalinen nga ibiahe ti ad-adu pay a bato a kuarta, agraman dagiti daddadakkel. Nupay daddadakkel dagiti kabarbaro a kuarta ngem kadagiti nabaybayagen, nababbaba ti balorda, yantangay nalaklaka ken kadawyan ti pannakaaramidda.

Idi 1929 naammuan babaen ti opisial a panagbilang nga adda 13,281 a bato a kuarta​—ad-adu ngem iti populasion ti isla! Ngem bimmassit gapu iti Gubat Sangalubongan II. Kinompiskar dagiti tropa ti kaaduan kadagiti bato a kuarta sada dinadael ti dadduma tapno pagaramidda kadagiti pagdissuan ti eroplano ken sarikedked. Kagudua laengen iti bilang dagiti bato a kuarta ti adda pay laeng. Kalpasanna, dimteng dagiti agal-ala ken pribado nga agur-urnong kadagiti karkarna a banag ket innalada ti adu kadagitoy a bato. Kadagitoy nga aldaw, ti gobierno ibilangna ti bato a kuarta a gameng a nainaig iti kultura isu nga adda maipapaalagad a linteg tapno masalakniban dayta.

Idiay Yap, saan a mapidpidut ti kuarta. Ngem kaskasdi nga ibatbati dagiti tattao ti kinabaknangda iti kalsada tapno makita ti amin a tattao!

[Dagiti Mapa iti panid 20]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Japan

TAAW PACIFICO

Pilipinas

Saipan

Guam

Yap

Belau

[Credit Line]

Globo: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 21]

“Banko” ti bato a kuarta

[Ladawan iti panid 22]

Nasurok a lima a tonelada ti timbang ti dadduma a kuarta idiay Yap