Dagiti Masiksikoran a Doktor

“Immay kaniak ti nabiit pay nga agassawa a manginanama unay nga adda maaramidak para iti kappasngay nga anakda. Bayat ti panangeksamenko kenkuana, naladingitanak. Saanen a maagasan ti kasasaadna. Mapanunotyo kadi ti riknak idi imbagak kadagitoy kabbaro a nagannak a pulos a dinton makakita ti anakda? Napalalot’ ladingitko idi pinagawidko ida. Ngem sumagmamano a kanito laeng kalpasanna, immay kaniak ti sumaganad a pasiente a mangin-inanama nga isemak! Nakarigrigat dayta.”​—Maysa a siruhano ti mata idiay Abagatan nga America.

SAAN a gagangay a mapan dagiti pasiente kadagiti klinika tapno amirisenda dagiti parikut ti doktorda. Pampanunoten ti pasiente ti mismo a panagpatulongna. Ngem manmano ti makapanunot a nagadu ti pakasikoran a mapaspasaran dagiti doktor.

Siempre, masapul a daeran ti tunggal maysa ti pakasikoranna, ket saan laeng a ti kinadoktor ti trabaho a makapasikor. Ngem yantangay dandani amintayo ket agpadoktor, napateg a matarusantayo dagiti pakasikoran a mapaspasaran dagiti doktor ken dagiti epekto dayta kadakuada.

Sipud pay idi estudianteda iti haiskul, nangrugin a sinursuro dagiti doktor nga ibturan dagiti pakasikoran iti biag bayat nga inkagumaanda ti makastrek iti eskuelaan ti medisina. Ngem gagangay a dida malipatan ti makapakigtot ken agkakanat a riknada idi rinugiandan ti panagadalda iti kinadoktor. Dayta ti pangrugian ti proseso a mabalin a mangbalbaliw iti rikrikna ken iti mismo a kababalin ti estudiante ti medisina.

Panagadal iti Kinadoktor​—Makapakigtot a Kapadasan

Mabalin a makapasidduker ti umuna a lawas ti panagadal iti kinadoktor yantangay iti damo pay laeng mapandan iti kuarto a pagadalanda iti nadumaduma a paset ti bagi. Adu nga estudiante ti mabalin a di pay nakakita idi iti bangkay. Mabalin a makapaseggar ti pannakakitada iti labus ken nagkuretreten a bagi a nadumaduma ti pannakaisina ken pannakaiwa dagitoy tapno maipakita ti  estruktura, kasasaad, ken pakausaranda. Masapul a masursuro dagiti estudiante ti adu a pamay-an tapno madaeranda dagiti riknada. Masansan nga agaangawda, a panagananda ti tunggal bangkay kadagiti nakakatkatawa a nagan. Mabalin nga ibilang dagiti saan nga estudiante iti medisina a kasla di pannakipagrikna dayta ken kinaawan ti panagraem, ngem nasken dayta kadagiti estudiante iti medisina tapno dida mapanunot ti kinatao ti bangkay.

Kalpasanna, masanaydan a mangpaliiw a mismo iti pasiente iti ospital. Kaaduanna, saan a maseknan dagiti tattao iti kinaababa ti biag agingga a nalabit inton lumakay wenno bumaketdan. Ngem iti kinaagtutuboda, dagiti estudiante iti medisina maipasangoda iti di maagasan a sakit ken ipapatay. Dineskribir ti maysa ti damo a kapadasanna iti ospital kas “makaparurod agingga a makarimon.” Mabalin met a makapakigtot kadagiti estudiante, agpadpada kadagiti nabaknang ken napanglaw a pagilian, no damo a mabigbigda a masansan a di maagasan dagiti pasiente gapu ta kurang ti kuartada.

Kasano a madaeran dagiti kabbaro a doktor dagiti pakasikoranda? Dagiti kameng ti ospital saanda nga iyam-ammo dagiti pasiente tapno di maasian dagiti kabbaro a doktor. Imbes nga inagananda ti pasiente, ti kameng ti ospital mabalin a kunaenna, “Doktor, adda nablo iti maikadua a kuarto.” Kasla nakakatkatawa daytoy no dimo maawatan ti makagapu iti kasta a panangtukoy.

Makapaksuy a Panangngaasi

Masanay dagiti doktor a kas kadagiti sientista, ngem ti kaaduan a trabaho ti adu a doktor ket makisarita kadagiti pasiente. Saan a nakasagana ti dadduma a doktor a makipagrikna iti pasiente. Kas naibaga iti introduksion, ti panangipudno iti agpayso ngem nakalkaldaang a kasasaad ket maysa kadagiti karirigatan a kasasaad para iti doktor. Dayta ti masapul nga inaldaw nga aramiden ti dadduma. Dagiti masakit masansan nga ibagada ti danagda, ket manamnama nga umimdeng dagiti doktor. Makabannog ti mangtaming kadagiti masikoran, mabutbuteng a tattao ta dadduma a doktor ti agsagaba iti maawagan a makapaksuy a panangngaasi.

Kastoy ti insurat ti maysa a doktor maipapan iti pananglagipna kadagiti immuna a tawen ti panagserbina a doktor ti maysa a pamilia idiay Canada: “Diak magebgeban ti trabahok: tattao nga agkasapulan iti tiempok; dagiti masiksikoran a kayatda a mabang-aran ti danagda; dagiti masakit a rumbeng nga agasak; dagiti naturay ken mangipapilit iti kayatda; dagiti makipagkita kaniak; dagiti mangpilpilit kaniak a sarungkarak ida; dagiti agtelepono idiay balayko​—ken uray iti siled a pagturogak. Kanayon a makilangenak kadagiti tattao. Kayatko ti tumulong, ngem nalabesen daytoy a kasasaad.”​—A Doctor’s Dilemma, ni John W. Holland.

Bumassit ngatan ti pakasikoran no lumaklakay wenno bumakbaketdan? Gagangay nga ad-adu ti rebbengen no agmatmataenganka. Masansan a dagiti pangngeddeng a pakainaigan ti biag ken ipapatay ti masapul a giddato a maaramid, a nalabit maibatay iti kurang nga impormasion. “Idi ubingak pay, diak pakadanagan dayta,” kinuna ti maysa a doktor idiay Britania, kas ti “di panagdanag dagiti agtutubo no napeggad ti panagmanehoda. Ngem no lumaklakaykan, ipatpategmon ti biag. Ita, ad-adda a madanaganakon no agdesisionak maipapan iti panangagasko.”

 Kasano a maapektaran dagiti doktor iti panagsikor? Ti nakairuamanda a dida unay mangngaasi kadagiti pasienteda ket mabalin a mayallatiw ken apektaranna ti relasion iti pamilia. Makakarit ti panangliklik iti daytoy. Dadduma a doktor naisangsangayan ti kinamanangngaasida a tumulong kadagiti pasiente. Ngem agtultuloy ngata ti kinamanangngaasida a saanda a maapektaran iti makapaksuy a panangngaasi? Daytoy ti parikut ti doktor.

Panangtaming Kadagiti Pasiente a Narigat a Kalangen

No damagem ti pakasikoranda maipapan iti relasionda kadagiti pasienteda, masansan a rugian nga estoriaen ti adu a doktor dagiti pasiente a narigat a kalangen. Nalabit mailasinmo ti dadduma kadagitoy.

Umuna, adda pasiente a mangsayang iti tiempo ti doktor ta agkakanat ti ibagbagana a dina met ilawlawag no ania a talaga ti problemana. Kalpasanna, adda met ti pasiente nga umawag iti doktor iti rabii wenno ngudo ti lawas uray saan nga emerhensia wenno kayatna ti panangagas a di irekomendar ti doktor. Adda met pasiente a di agtalek iti doktor. Dadduma ti agsirarak kadagiti makatulong nga impormasion maipapan iti sakitda, nalabit babaen iti Internet, ket mabalin a makatulong dagitoy. Ngem dagita a panagsirarak mabalin nga agbanag iti saanda a panagtalek iti doktor a pagkonsultaanda. Awan ti tiempo ti doktor a mangilawlawag kadagiti pagimbagan ken pagdaksan ti  amin a banag a nasirarakda. Makaupay iti doktor no di agtulnog ti pasientena gapu ta awan ti panagtalekna. Kamaudiananna, adda ti di makaan-anus a pasiente. Isardengna ti panagtomar ti agas a di pay immimbag, ket nalabit agpabalakad iti sabali.

Nupay kasta, iti dadduma a paset ti lubong, saan a ti pasiente ti pakasikoran dagiti doktor no di ket ti abogado.

Panangagas a Mangliklik iti Pannakaidarum

Impadamag ti adu a pagilian ti iyaadu ti bilang dagiti darum maipapan iti kinaliway dagiti doktor. Dadduma nga abogado ti mangaramid kadagiti sinasaur a darum tapno bumaknangda. “Dagitoy ti makagapu a nangina ti insurance a bayadan dagiti doktor,” kinuna ti presidente iti American Medical Association. “Dagitoy a darum agbanag iti dadduma pay a pakarigatan. Makadangran unay iti doktor ti di nainkalintegan a darum​—pannakaibabain, masayang a tiempo, . . . pakasikoran ken danag.” Nagpakamatay pay ketdin ti dadduma a doktor.

Kas resultana, adu a doktor ti kapilitan a mangagas a maibatay iti panangliklik iti pannakaidarum imbes a maibatay iti kasayaatan nga agpaay iti pasiente. “Kadawyanen ti panangagas a maibatay iti panangliklik iti posible a pannakaidarum,” kinuna ti magasin a Physician’s News Digest.

Bayat nga agtutupatop dagiti pakasikoran ti dodoktor, adu kadakuada ti mangpampanunot no ania ti mapasamak iti masakbayan. Kasta met laeng ti pampanunoten ti adu a pasiente, no mapaliiwda ti kumarkaro a panagsagaba gapu iti sakit nupay adda dagiti rimmang-ayan iti siensia medikal. Ti sumaganad nga artikulo iparangna ti agpaypayso a panangmatmat iti masakbayan dagiti doktor ken pasiente.

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

PANNAKITINNULONG ITI DOKTORMO

1. Usarem a nainsiriban ti tiempo a kadua ti doktormo babaen ti panagsaganam no kasanom nga ilawlawag iti apagbiit ti marikriknam. Irugim iti kangrunaan a pakaseknam

2. Liklikam ti umawag iti doktormo no awanen iti opisina no saan met nga emerhensia

3. Aganuska. Kasapulan ti tiempo tapno maammuan ti umiso a dayagnosis ken panangagas

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 7]

‘MAKAPNEK URAY DAGITI SIMPLE LAENG A KASO’

“Dakkel ti nagdumaan ti panangagas ditoy ken kadagiti nabakbaknang a lugar. Ditoy, ti panangadal iti maysa a propesion ket maibilang kas pamay-an ti ilulung-aw iti kinapanglaw, isu a nalatak ti panagadal iti kinadoktor. Ngem adu ti doktor ket manmano ti pagtrabahuan isu a bassit ti sueldo dagiti doktor. Manmano ti pasiente a makabael nga agpakonsulta ken agbayad iti pribado a doktor. Agtartrabahoak iti daanen nga ospital nga agtedtedteden ti atepna ken addaan kadagiti kangrunaan laeng nga alikamen. Dua laeng ti doktor ken lima ti katulongan a nars. Agserserbikami iti 14,000 a tao.

“No dadduma, pagarupen dagiti pasiente a saanko ida nga eksamenen a naimbag, ngem no adda 25 a pasiente nga agur-uray, awan ti panawenmo nga ageksamen iti mabayag. Kaskasdi, mapnekak a mangagas kadagiti pasiente, uray dagiti simple laeng a kaso. Kas pagarigan, masansan nga iyeg dagiti inna ti di nasayaat ti pannakataraonda nga annakda, dagiti ubbing a naugotanen ta agtakkida. Naunegen dagiti mata ti ubbing ken madanaganda. Isurok laeng iti ina no kasano nga usaren ti rehydration salt, agas iti parasito, ken antibiotiko. No agepekton dagitoy, mangan manen ti ubing. Kalpasan ti makalawas, naimbagen ti ubing​—narimaten dagiti matana, naisem, ken makiay-ayamen. Ti panangtagiragsak kadagita a kapadasan ti gapu a kinayatko ti agbalin a doktor.

“Idi ubingak pay, arapaapkon ti mangagas kadagiti tattao. Ngem binalbaliwannak ti panagadalko iti kinadoktor iti pamay-an a diak ninamnama. Makitak dagiti tattao a matay gapu ta kurang ti kuarta a pagpaagasda tapno agbiagda. Masapul a diak maasian tapno diak unay agladingit. Idi laeng naipakita kaniak iti Biblia ti makagapu iti panagsagaba a naawatak ti panangngaasi ti Dios ken napasublik ti pannakipagriknak iti sabsabali. Idi laeng a nakasangitak manen.”

[Dagiti Ladawan]

Agtartrabaho ni Dr. Marco Villegas iti naiputputong nga ili ti Amazonia idiay Bolivia