Dagiti Koneho ken Pilat​—Dagiti Mangraraut iti Maysa a Kontinente

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

NADADAEL ken natikagen a langalang ti tay-ak a nagdadangadangan. Ti sigud a naraber a tay-ak ket aduanen iti nauuneg a rengngat. Agkaiwara ti bangkay dagiti napapatay iti dangadang. Saanda a nakauniporme dagitoy a soldado, awan sapatos ken bayonetada. Imbes ketdi, burboran dagitoy ken natadem dagiti ngipenda. Dagitoy dagiti agdadael nga atap a koneho iti Australia.

Adda Koneho iti Amin a Disso

Rinugian dagiti koneho ti Europa ti irarautda iti abagatan a daya a murdong ti Australia idi 1859. Idi damo, naisangpetda tapno pagpalpaliwaan nga anupen dagiti mangnganup. Ngem idi agangay, naanupdan, saan a tapno pagpalpaliwaan no di ket tapno makontrol a dagus ti kaaduda.

Nupay 900 a tawen ti napalabas sakbay a ti koneho ti Europa nasakupna ti intero a Britania, iti 50 la a tawen, dinadaelna ti kalawa ti Australia a dakdakkel ngem iti kagudua ti Europa. Gapu ta tinawen nga agingga iti 40 ti ipasngay dagiti nataengan, sinakup dagiti koneho a kangrunaan a manangraut iti intero a kontinente ti 100 a kilometro iti kada tawen. Kinuna ti report manipud Bureau of Rural Sciences (BRS): “Dayta ti kapartakan nga umadu iti amin a rimmaut a mamalia iti sadinoman ditoy lubong.” Makadadael dagiti epektona.

Ibusen dagiti koneho ti taraon dagiti katutubo nga animal ken agawenda dagiti rukibda; mapabasolda gapu iti pannakaungaw ti adu a kita ti animal iti maysa a lugar. Isuda pay ti makagapu iti pannakauma dagiti kabakiran. Kas  inlawlawag ti maysa a managsirarak, “kanenda ti bukel ti kayo isu a no matay dagiti nataenganen a kayo, awanen dagiti mangsukat kadagitoy.” No rautenda ti bassit nga isla, makadidigra dagiti ibungana. “Dagiti koneho a naisangpet iti Laysan Island idi 1903 ti nangibus iti tallo a katutubo a kita ti tumatayab ken 22 kadagiti 26 a kita ti mula idi 1936. . . . Idi 1923, nalangalang ti isla ken nagbalin a kadaratan nga addaan iti manmano a nakudidit a kayo,” impadamag ti BRS.

Panangusar Kadagiti Igam a Mangpapatay iti Adu

Ditoy Australia, mapaltogan, masiluan, ken masamalan dagiti koneho. Tapno mapasardeng ti irarautda, naaramid ti nalatak a Rabbit Proof Fence​—a 1,830 a kilometro ti kaatiddogna iti intero nga estado ti Makinlaud nga Australia. * Ngem kasla awan ti makalapped iti mangraut a buyot.

Kalpasanna idi 1950, nailungalong ti panglaban kadakuada babaen ti pannakausar ti biolohikal nga igam​—ti myxomatosis virus. Nakaskasdaaw ta gapu iti daytoy a virus, bimmassit ti populasion dagiti koneho, a napattapatta nga 600 a milion ti bilangda idi. Gapu ta dagiti laeng lamok ken timel ti mangyakar iti myxomatosis, dagiti laeng koneho ti apektaranna, ket iti dua la a tawen, pinapatayna ti 500 a milion kadagitoy. Nupay kasta, nagbiit a pimmigsa ti resistensia dagiti koneho tapno malabananda dayta a sakit, isu a lalo nga immadu dagiti nakalasat. Isu nga idi dekada 1990, kellaat nga immadu ti bilangda iti agarup 300 a milion. Kasapulan unay ti sabali pay a panglaban.

Adda Dakes ken Naimbag a Damag

Idi 1995, nausar ditoy Australia ti maikadua a biolohikal nga igam, ti rabbit hemorrhagic disease (RHD). Damo a nausar dayta idiay China idi 1984. Idi 1998, nagwaras iti Europa ken di nagbayag, pinapatayna ti 30 a milion a koneho idiay Italia. Ti RHD ket dakes a damag para iti industria ti panagtaraken iti koneho iti Europa ngem naimbag a damag para kadagiti mannalon iti Australia, ta sangapulo a milion a koneho ti napapatay iti immuna a dua a bulan kalpasan ti pannakausarna. Ti virus kasla apektaranna laeng dagiti koneho, a matay iti 30 agingga iti 40 nga oras kalpasan ti pannakaimpektarda, nga awan ti makita a pagilasinan ti panagrigatda. Idi 2003, 85 a porsiento wenno ad-adu pay ti binassitan ti bilang dagiti koneho iti adu a natiktikag a paset ti Australia gapu iti RHD.

Gapu ta awan dagiti koneho a mangkibkib kadagiti bulongda, awan pay lima a tawen ket naminwalon ti immaduan dagiti katutubo nga orkidia iti parke nasional iti Abagatan nga Australia. Iti dadduma a paset dayta nga estado, adda “naisangsangayan a nasapa nga iyaadu dagiti katutubo a babassit a kayo . . . kadagiti lugar a regular a rumsua ti sakit,” kinuna ti magasin nga Ecos. Bimmassit met ti bilang dagiti naisangpet nga animal nga agkaan iti padada nga animal, kas kadagiti atap nga aso, ken atap a pusa gapu ta awan dagiti koneho. Agpadpada dagiti ekologo ken mannalon a naragsakan iti kinasamay ti baro nga igam. Ngamin  iti kada tawen, malugi ti ekonomia ti Australia agingga iti $600 a milion gapu kadagiti koneho. Nupay kasta, saan pay a naammuan ti napaut nga epekto daytoy a sakit iti naandur a populasion dagiti koneho ti Australia.

Nagbalin a Manangdadael ti Dati a Bannuar

Nupay mabalin a nangabak dagiti sientista kontra kadagiti atap a koneho, kasla awan kaimudinganda iti nabibiit pay a rimmaut​—ti pilat iti kaunasan. Kas iti koneho, daytoy a manangdadael ket saan a simrek a di nadnadlaw iti pagilian no di ket naigagara a naisangpet manipud iti sabali a pagilian. Apay?

Idi rugrugi ti maika-20 a siglo, dua a kita ti abal-abal iti kaunasan ti namagpeggad iti industria ti kaunasan iti Australia nga aggatad ita iti dua a bilion a doliar iti ekonomia iti kada tawen. Idi 1935, ti Bufo marinus, wenno ti pilat iti kaunasan a kasla gemgem ti kadakkelna nga amphibian ti agdinamag a narawet a mangan iti abal-abal. Naipagarup a dayta ti mangispal kadagiti agmulmula iti unas. Agpapan pay iti panagkitakit ti dadduma a sientista, naala dagiti pilat manipud Abagatan nga America babaen iti Hawaii sa naibulos kadagiti kaunasan ti Queensland.

Apaman a naibulos dagiti pilat iti kaunasan, didan pagan-ano dagiti abal-abal ken nagbalindan a traidor. Makapapatay dagitoy a parsua iti tunggal tukad ti panagbiagda manipud idi itlogda pay laeng agingga nga agmataenganda. No masuron dagitoy a pilat, agtubo dagiti espesial a glandula iti babaen dagiti kudilda, a mangiruar iti makasabidong unay a kasla nagalis a gatas bayat a bayyekda pay laeng agingga nga agmataenganda. Dagiti pilat iti kaunasan ket agdinamag a nangpapatayen kadagiti katutubo a banias, uleg, atap nga aso, ken uray kadagiti buaya a maag a nangalimon kadagitoy. Naglaingda nga agpaadu ket ita, nagwarasdan iti nasurok a 900 a kilometro manipud iti dati a nakaibulosanda. Dandani maminsangapulo nga ad-aduda ngem kadagiti masarakan iti naggapuanda a pagilian nga isu ti Venezuela. Kas iti saplit a nadakamat iti Biblia, rautenda dagiti talon, serkenda ti balbalay, ken aglemmengda kadagiti inidoro. Iti kapartak a 30 a kilometro iti kada tawen a panangrautda, nakastrekdan iti lugar a mabalin a madeskribir kas paraiso dagiti pilat​—ti Kakadu National Park iti Northern Territory a nailista kas maysa kadagiti gameng iti kultura a maikari a mataginayon nga agpaay iti lubong. Nakagaston ti gobierno ti Australia iti minilion a doliar tapno maponduan ti panagsirarak a ti panggepna ket pasardengen ti iyaadu dagiti pilat, ngem awan pay laeng ti natakuatan a nasamay a pamuspusan. Saan pay a nalpas ti dangadang, ngem mangab-abak dagiti pilat.

Apay nga Adda Dangadang?

No di maan-ano ti sistema ti ekolohia, dagiti organismo adda bukodda a pangkontrol iti iyaadu ti populasionda. Ngem no malimitaranda iti mismo a taengda, nagbiit nga umadu dagiti kasla di makadangran a parsua ta nakaro ti panagdadaelda.

Di napakadaan dagiti immuna a taga Europa a nagindeg iti Australia ti nakaro a pannakadadael gapu iti di makontrol a populasion dagiti naisangpet nga animal ken mula. Agpayso a nakatulong ti adu a kita ti animal ken mula a naggapu iti sabali a pagilian. Kinapudnona, dagiti taga Australia ket naan-anayen nga agpannuray kadagiti naisangpet a kita ti mula ken animal​—karnero, baka, trigo, bagas, ken dadduma pay a kangrunaan a taraon. Nupay kasta, ti koneho ken ti pilat iti kaunasan ket mamagpanunot a palagip iti kinapateg ti panagannad no ikeddeng ti tattao a biangan ti nakaskasdaaw ti kinarikutna a panagkakanaig ti biag.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 26]

Dimmakes ti dati a bannuar​—agtultuloy ti iraraut dagiti pilat iti kaunasan

[Credit Line]

U.S. Geological Survey/rinetrato ni Hardin Waddle

[Ladawan iti panid 26]

Dagiti mawaw a rimmaut nga adda iti abut a paginuman dagiti animal idiay Wardang Island, Spencer Gulf, Abagatan nga Australia

[Credit Line]

Impaay ti CSIRO

[Picture Credit Lines iti panid 25]

Dagiti koneho: Department of Agriculture, Western Australia; pilat: David Hancock/© SkyScans