Agimtuod Dagiti Agtutubo . . .

Kasano a Makontrolko ti Emosionko?

“Makaungetak kadagiti dadakkelko ket makaisawangak kadagiti diak ranta nga ibaga. Diak pagpagunian ida agingga a bumaaw ti riknak.”​—Kate, agtawen iti 13.

“Ti kinaawan panagtalekko iti bagik ti karigatan a pakidangdangadangak. No dadduma, kasla awanen namnamak.”​—Ivan, agtawen iti 19.

NABILEG ti emosion. Apektaranna ti panagpampanunot ken panagtigtignaymo. Mabalinnaka a tignayen iti positibo ken negatibo a pamay-an. No dadduma, kasla naturturay pay ketdin. “Awan a pulos ti pannakapnekko,” kuna ti agtawen iti 20 a ni Jacob. “Masansan a diak maaramid ti namnamaek. No dadduma, agsangitak lattan, wenno makapungtotak unay ket ipapasko dayta kadagidiay adda iti aglawlawko. Marigatanak a mangkontrol iti riknak.”

Ngem paset ti panagmataengan ken responsable nga adulto ti panagsursuro a mangkontrol iti emosion. Dadduma nga eksperto ita ti mangibaga a ti abilidad a mangkontrol iti emosion ken makilangen kadagiti tattao ket napatpateg ngem ti kinaintelihente. Aniaman kadagita, itandudo ti Biblia ti dakkel a pateg ti panangkontrol iti rikna. Kas pagarigan, kuna ti Proverbio 25:28: “No dimo matengngel ti pungtotmo, mayarigka iti siudad nga awan bakudna ket nalaka a rauten dagiti kabusor.” (Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia) Ania ti makagapu a narigat a kontrolen ti rikna?

Maysa a Karit Kadagiti Agtutubo

Dagiti tattao iti amin nga edad ken nalikudan makidangdangadangda a mangkontrol iti emosionda. Ngem nangnangruna a narigrigat dayta a pannakidangadang bayat ti panagmataengan ti maysa nga agtutubo. Kuna ti libro a Changing Bodies, Changing Lives ni Ruth Bell: “Agkakanat ti marikna ti kaaduan a tin-edyer. Mabalin a naragsak, saan a maawatan, mabuteng, mariro. Agduduma ti rikna ti adu a tao iti maymaysa a banag iti isu met laeng a tiempo. . . . Mabalin a kastoy ti mariknam ita, sabalin inton madamdama.”

Kas maysa nga agtutubo, kurang met ti kapadasam. (Proverbio 1:4) Isu a no damom ti maipasango kadagiti kabbaro a situasion ken karit, natural laeng a saan pay a naan-anay ti kompiansam iti bagim ken nalabit saanmo a makontrol ti riknam. Naimbag laengen ta ti Namarsua kenka naan-anay a maawatanna dagiti riknam. Ammona  uray dagiti ‘mangrirriribuk kenka a pampanunotmo.’ (Salmo 139:23) Sagudayen ti Saona ti sumagmamano a makatulong a prinsipio.

Maysa a Napateg a Pamay-an iti Panangkontrol iti Emosion

Ti maysa a napateg a pamay-an tapno makontrolmo ti emosionmo isu ti panangsursurom a mangkontrol iti panunotmo. Mabalin a pakapuyendaka dagiti negatibo a pampanunot. (Proverbio 24:10) Kasano ngarud a masursurom ti agpanunot a sipopositibo tapno makontrolmo ti emosionmo?

Ti maysa a wagas ket isu ti panangiwaksi kadagiti negatibo a banag a mamagleddaang wenno mangikkat iti panagtalekmo iti bagim. No surotem ti balakad ti Biblia nga ipamaysam ti atensionmo kadagiti banag a “serioso” ken “nalinteg,” masuktam ti negatibo a kapanunotam iti positibo a kapanunotan. (Filipos 4:8) Nupay mabalin a narigat, maaramidam dayta no ikagumaam.

Usigem ti agkabannuag a babai nga agnagan iti Jasmine: “Kasla diak idi kabaelan ti aniaman a maipasango kaniak,” naminsan nga insennaayna. “Baro a trabaho, baro a responsabilidad. Makapaksuy. Kasla diak makainana.” Gagangay laeng a marikna dayta ti agtutubo no dadduma, ket mabalin a dayta ti pakaigapuan ti dina panagtalek iti bagina. Dakamaten kadatayo ti Biblia ti maysa nga agtutubo nga agnagan iti Timoteo, a kualipikado unay kadagiti annongen a naitalek kenkuana. Ngem agparang a nariknana idi a saan a maikari.​—1 Timoteo 4:11-16; 2 Timoteo 1:6, 7.

Mabalin nga awan ti panagtalekmo iti bagim no maipasangoka iti baro wenno saanmo unay a kabesado nga akem. ‘Sigurado a diak kabaelan nga aramiden dayta,’ mabalin a mapanunotmo. Ngem mabalinmo a kontrolen dayta a riknam babaen ti panangliklikmo a mangpanunot iti negatibo. Ipamaysam a sursuruen no kasano a sieepektibo a maaramidmo ti annongem. Agsaludsodka, ket surotem dagiti instruksion.​—Proverbio 1:5, 7.

No nalalaingkan iti maysa nga annongen, maikkatton ti kinaawan panagtalekmo iti bagim. Lipatem dagiti pagkapuyam, a dimo palubosan a pakapuyenda ti determinasionmo a mangpasayaat iti abilidadmo. Naminsan, idi naumsi ni apostol Pablo, insungbatna: “Uray pay no saanak a nasigo iti panagsasao, pudno unay a saanak a kasta no iti pannakaammo.” (2 Corinto 10:10; 11:6) Umasping iti dayta, mapabilegmo ti panagtalekmo iti bagim babaen ti panangapresiarmo kadagiti paglaingam ken panagpatulongmo iti Dios tapno maparmekmo dagiti pagkapuyam. Awan duadua a matulongannaka ti Dios, no kasano a tinulonganna dagiti nagkauna a tattao.​—Exodo 4:10.

Ti sabali pay a wagas tapno makontrolmo ti emosionmo isu ti panangipasdekmo kadagiti nalaka, realistiko a kalat ken bigbigem dagiti limitasionmo. Liklikam met ti di nainkalintegan a panangidilig iti bagim kadagiti dadduma. Iti Galacia 6:4, nasayaat ti balakad ti Biblia: “Paneknekan koma ti tunggal maysa no ania ti bukodna nga aramid, ket kalpasanna maaddaanto iti pakaigapuan ti panagrag-o maipapan iti bagina met laeng, ket saan nga iti panangipadis iti sabali a tao.”

Panangpabaaw iti Unget

Ti panangmedmed iti unget ket sabali pay a narigat a karit. Kas ken Kate a nadakamat itay, ti unget ti mangtignay iti adu nga agtutubo a mangisawang ken mangaramid kadagiti makasair wenno makadadael.

Pudno, normal laeng ti makaunget no dadduma. Ngem ditay liplipatan ti kaunaan a mammapatay, ni Cain. Idi “pimmudot ni Cain buyogen ti napalalo nga unget,” pinakdaaran ti Dios a mabalin nga agturong ti kasta nga unget iti serioso a basol. Inyimtuodna ken ni Cain: “Sika, iti biangmo, maparukmamto kadi [ti basol]?” (Genesis 4:5-7) Saan nga impangag ni Cain dayta a balakad, ngem babaen iti tulong ti Dios, masursurom a medmedan ti ungetmo ken maliklikam ti agbasol!

Kaipapanan dayta a kontrolem manen ti panunotmo. Iti Proverbio 19:11, kuna ti Biblia: “Ti pannakatarus ti maysa a tao pudno unay a pabannayatenna ti ungetna, ket kinapintas iti biangna ti panangpalabas iti salungasing.” No adda nangsair kenka, ikagumaam a tarusan no apay a naaramidna dayta. Inggagarana kadi a saktan ti riknam? Nailaw-an laeng ngata wenno naaramidna  dayta gapu ta kurang ti pannakaammona? Ti panangpalabas kadagiti nagkamalian ti dadduma iyanninawna ti mismo nga asi ti Dios, ket makatulong dayta a mangpabaaw iti ungetmo.

Ngem kasano no nainkalintegan ti rasonmo nga agunget? Kuna ti Kasuratan: “Agpungtotkayo, nupay kasta dikay agbasol.” (Efeso 4:26) Agingga a mabalin, pagsaritaanyo dayta iti tao a maseknan. (Mateo 5:23, 24) Wenno nalabit ti kasayaatan nga aramidem ket basta lipatemon ti napasamak, iwaksim ti unget, ken itultuloymo ti agbiag a sitatalna.

Mabalindaka nga impluensiaan dagiti gagayyemmo no kasanom a tamingen ti pungtotmo. Gapuna, imbilin ti Biblia: “Dika makikadua iti asinoman a managunget; ket dika sumrek a kadua ti tao nga addaan kadagiti irarasuk ti pungtot, tapno saanmo a maammuan unay dagiti danana ket pudno unay a makaalaka iti silo maipaay iti kararuam.”​—Proverbio 22:24, 25.

Ti pannakikaduam kadagiti tattao a mangikagkagumaan a mangkontrol iti ungetda ket makatulong tapno masursurom a kontrolen ti mismo a bagim. Ti kongregasion Kristiano dagiti Saksi ni Jehova ket aduan kadagiti nataengan nga indibidual. Adu kadakuada ti natataengan iti edad ken mas eksperiensiado ngem sika. Makiam-ammoka kadakuada. Paliiwem no kasanoda a risuten dagiti parikut. Nalabit maipaayandaka met iti “nasigo a panangiwanwan” no maipasangoka kadagiti pakarigatan. (Proverbio 24:6) Kinuna ni Jacob, a naadaw itay: “Diak isukat ti maysa a nataengan a gayyem a makabael a mangipalagip kaniak ti Sao ti Dios. No malagipko nga ay-ayatennak ni Jehova nupay awan ti panagtalekko iti bagik, makontrolko ti emosionko ken makapagtalinaedak a kalmado.”

Dadduma a Praktikal nga Addang

Kinuna ti maysa a nalatak a libro maipapan iti panagehersisio: “Napaneknekan ti adu a panagadal nga apektaran ti panaggaraw ti bagim ti agdama a riknam gapu kadagiti kemikal nga adda iti bagim. Ti panaggaraw apektaranna ti hormone ken oksihena ti bagi.” Di mapagduaduaan a makagunggona ti panagehersisio. Ibaga kadatayo ti Biblia: “Adda maited ti panangwatwat iti bagi.” (1 Timoteo 4:8, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia) Apay a dika mangyeskediul iti kalkalainganna a regular a panagehersisio? Mabalin a nasayaat ti epektona dayta iti riknam. Kasta met laeng dagiti pagimbagan nga iyeg ti regular a pannangan iti makapasalun-at a taraon.

Usigem met dagiti pilpiliem a musika ken paglinglingayan. Ibaga ti maysa a panagadal a naipablaak iti The Harvard Mental Health Letter: “Ti panagbuya iti kinaranggas. . . gutugotenna ti unget ken agresibo a rikna. . . . Narangranggas ti panagpampanunot ti tattao nga agbuybuya kadagiti naranggas a pelikula ken nangatngato ti presion ti darada.” Gapuna, nainsiriban koma a piliem no ania ti denggem ken buyaem.​—Salmo 1:1-3; 1 Corinto 15:33.

Kamaudiananna, ti pannakisinningedmo iti Namarsua kenka ti kasayaatan a pamay-an tapno masursurom a kontrolen ti emosionmo. Aw-awisennatayo amin a makisarita kenkuana babaen iti kararag, nga ipeksatayo ti rikna ken emosiontayo. “Dikay maringgoran iti aniaman,” imparegta ni apostol Pablo. “Maipakaammo koma dagiti dawatyo iti Dios; ket ti talna ti Dios a mangringbaw iti isuamin a panunot saluadannanto dagiti pusoyo ken dagiti pannakabalin ti isipyo.” Wen, kabaelam a pabilgen ti pakinakemmo a mangsango iti aniaman a kasasaad iti biag. Innayon ni apostol Pablo: “Ta iti amin a bambanag addaanak iti bileg gapu iti daydiay mangmangted kaniak iti pannakabalin.”​—Filipos 4:6, 7, 13.

Kinuna ti agtutubo a ni Malika: “Nasursurok ti agkararag, agkararag, ken agkararag. Gapu ta ammok a patpatgennak ni Jehova, kalmado ti riknak ken makontrolko ti emosionko.” Babaen ti tulong ti Dios, masursurom met a kontrolen ti emosionmo.

[Blurb iti panid 19]

No sursuruem a kontrolen ti panunotmo, makatulong dayta tapno makontrolmo ti emosionmo

[Ladawan iti panid 20]

Ti pannakilangen kadagiti natataengan ket makatulong kenka a mangkontrol iti riknam