Ti Kamatis​—“Nateng” a Nagadu ti Pakausaranna

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRITANIA

“KASANOTTAN no awan kamatis!” kinuna ti maysa nga Italiana nga agtagibalay. Adun a kosinero iti intero a lubong ti nangibaga iti kasta. Kinapudnona, ti kamatis ti maysa kadagiti ramen dagiti putahe iti adu a kultura. Dagiti addaan iti kanatengan imulmulada dayta saan laeng a kas taraon. Ngem prutas aya dayta wenno nateng?

Sigun iti botanika, ti kamatis ket prutas agsipud ta maysa a bunga nga addaan kadagiti bukel. Nupay kasta, kaaduan a tattao ti mangibilang iti dayta kas maysa a nateng, ta masansan a maipangan iti kangrunaan a putahe. Adda naisangsangayan a napalabas daytoy naimas a taraon.

Makapainteres a Pakasaritaan

Idiay Mexico, nagimula dagiti Aztec iti kamatis tapno adda pagtaraonda. Idi rugrugi ti maika-16 a siglo, dagiti nagsubli a konkistador intugotda dayta idiay Espania sada binulod ti Nahuatl a sao a tomatl, isu a pinanagananda iti tomate. Di nagbayag, ti baro a putahe ket magusgustuanen ti komunidad dagiti Espaniol idiay Italia, Amianan nga Africa, ken iti Makintengnga a Daya.

Idi kallabes ti ngalay dayta a siglo, nakadanon ti kamatis iti makin-amianan a Europa. Idi damo, naipagarup a makasabidong ken naimula kas pangarkos a mula. Nupay miembro ti pamilia dagiti mula a maawagan iti nightshade, nga addaan iti nagbanglo a bulbulong ken puon a makasabidong, napaneknekanen a saan a pulos a makadangran dayta.

Mabalin a duyaw dagiti immuna a kamatis a naipan iti Europa, yantangay inawagan dayta dagiti Italiano kas pomodoro (nabalitokan a mansanas). Dagiti Ingles inawaganda dayta iti tomate sada pinanaganan iti tomato idi agangay, ngem immuso met ti termino a “mansanas ni ayat.” Manipud Europa, dagiti kamatis ket insangpet manen dagiti manangkolonia iti ballasiw ti Atlantico agingga iti Amianan nga America. Sadiay a nagbalin a napateg a taraon idi agangay bayat ti maika-19 a siglo.

Naisangsangayan a Kinanadumaduma ken Kinalatak

Damagem no ania ti kolor dagiti kamatis, ket dagus nga ibagada a “nalabaga.” Ngem ammom kadi a ti nagduduma a kita ket mabalin a duyaw, maris naranghita, maris rosas, lila, kayumanggi, puraw, wenno berde, ken garitgaritan pay ketdi ti dadduma? Saan nga amin ket nagtimbukel. Dungpap ti dadduma wenno sukog itlog wenno peras. Mabalin a kas iti kabassit ti gisantes wenno kas iti kadakkel ti gemgem ti lalaki.

Maimulmula daytoy nalatak a taraon agingga iti ungto nga amianan a kas iti Iceland ken ungto nga abagatan a kas iti New Zealand. Dagiti kangrunaan nga agmulmula ket ti Estados Unidos ken dagiti pagilian iti makin-abagatan a Europa. Dagiti agnanaed iti nalamlamiis a paniempo agpannurayda iti maapit iti greenhouse wenno sarming a pasdek a pagmulaan kadagiti mula a masapul a masalakniban manipud iti dakes a paniempo, ket dagiti natikag a rehion, agmulada babaen kadagiti hydroponic​—kayatna a sawen, ti panangbiag kadagiti mula iti nasustansia a likido nga awanan iti daga.

Ti kamatis ket paborito pay laeng dagiti agdadamo nga agmulmula. Nalaka nga imula, ken sumagmamano la a puon ket mangipaayen iti umdas a kamatis a sidaen ti bassit a pamilia. No awananka iti nalawa a lugar, agbirokka kadagiti kita a maimasetera ken maiparabaw kadagiti paladpad.

Dagiti Singasing ken Pakaammo a Nainaig iti Salun-at

Ti nalamiis a temperatura dadaelenna ti raman ti kamatis, isu a saanmo nga ikabil dagitoy iti refrigerator. Tapno nadardaras a maluom, mabalinmo nga iparabaw ida iti main-initan a paladpad wenno ikargam iti malukong nga addaan iti naluom a kamatis wenno saba sa ikabilmo iti lugar a kalkalaingan ti kalamiisna wenno iti supot a papel iti sumagmamano nga aldaw.

Dagiti kamatis makapasalun-atda kenka. Addaanda iti bitamina A, C, ken E, agraman potassium, calcium, ken mineral. Mataktakuatan dagiti managsirarak a nagsayaat met dagitoy a gubuayan iti lycopene, nasayaat nga antioxidant, a maisingasing a mangpabassit iti peggad ti dadduma a sakit  a kas iti kanser ken sakit ti puso. Dagiti kamatis ket 93 agingga iti 95 a porsiento a danum, ket dagiti dida kayat ti lumukmeg maragsakanda a makaammo a nagbassit ti calorie dagiti kamatis.

Naimas ken Adu ti Pakausaranna

No gumatangka iti kamatis, ania a kita ti piliem? Ti pamiliar a nalabaga ken gagangay a kita ket maitutop kadagiti salad, sopas, ken sarsa. Nakaim-imas a kanen ti saan a naluto a nagbassit a nalabaga, maris naranghita, wenno duyaw a kamatis, ta nakasamsam-it, gapu ta aduan iti asukar. No agar-aramidka iti pizza wenno putahe a pasta, nasayaat no piliem ti sukog itlog a kamatis nga addaan iti napuskol a lasag. Ti dakkel a kamatis a naawagan a beefsteak gapu ta napuskol ken kasla baka ti lasagna ket naimas nga iluto iti urno wenno pagselselan iti dadduma pay a ramen. Nagsayaat a pagrekado ti berde a kamatis nga addaan pay no dadduma iti nagpaiduma a garit. Kinapudnona, ti kamatis ket nagsayaat a laok ti adu a naimas a putahe a nateng, itlog, pasta, karne, ken ikan gapu iti nagpaiduma a nanam ken marisda. No awan maalam a presko a kamatis, sigurado a makasarakka iti adu a de lata a kamatis iti tiendaan iti lugarmo.

Tunggal kosinero adda bukodna a putahe a kamatis, ngem adtoy ti sumagmamano a mabalin a kayatmo a padasen.

1. Mangisaganaka iti nabiit nga isagana ken namaris nga abre gana iti pannangan a naiwa-iwa a kamatis, keso a mozzarella, ken abokado. Ikkam iti lana ti olibo ken paminta, ken laokam iti bulong ti basil.

2. Agaramidka iti salad dagiti Griego nga aglalaok a naiwa-iwa a kamatis, pipino, ken keso a feta ken nangisit nga olibo agraman ti naiwa-iwa a nalabaga a sibuyas. Rekaduam iti asin ken paminta, ken idasarmo a nalaokan iti lana ti olibo ken tubbog ti lemon.

3. Agaramidka iti salsa dagiti Mexicano nga aglalaok a kaiw-iwa a kamatis, sibuyas, berde a sili, ken kulantro a nalaokan iti bassit a tubbog ti dalayap.

4. Agaramidka iti simple ngem nananam a sarsa a kamatis para iti pasta babaen ti panangipisokmo iti pariok ti de lata a naiwa-iwa a kamatis, sangkabassit nga asukar (wenno ketsap), bassit a lana ti olibo, natadtad a bawang, sumagmamano a yerba a kas iti basil, laurel, wenno oregano, ken bassit nga asin ken paminta. Pagburekem iti agarup 20 a minuto agingga a pumalet ti sarsa. Ibukbokmo iti naluto ken sinagatmo a pasta.

Ti adu ti pakausaranna a kamatis ket maysa laeng a pagarigan iti nakaskasdaaw a kinanadumaduma ti taraon a napartuat tapno kanentayo.