Ti Lalaki a Nakatakuat Kadagiti Palimed ti Sistema Solar

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ALEMANIA

DAGITI taga-Europa idi maika-16 a siglo pagsidsiddaawanda dagiti kometa. Isu nga idi rabii a nakitana ti kometa a pinaglatak ti Danes nga astronomo a ni Tycho Brahe, inruar ni Katharina Kepler ti agtawen iti innem nga anakna a lalaki a ni Johannes, tapno makitana dayta. Nasurok a 20 a tawen kalpasanna, idi natay ni Brahe, siasino ti dinutokan ni Emperador Rudolf II a mangsukat kenkuana kas matematiko iti imperiona? Idi agtawen iti 29, ni Johannes Kepler ket nagbalin a matematiko iti imperio ti Nasantuan nga Emperador ti Roma, maysa a saad nga inikutanna agingga iti ipapatayna.

Saan la a matematika ti paglaingan ni Kepler. Mabigbigbig met iti tay-ak ti astronomia ken iti optics, ti siensia a mangtaming iti pangrugian ken panagwaras ti lawag. Nupay pandek ni Kepler, nakaskasdaaw ti kinalaing ken determinasionna. Nagsagaba iti pannakaidumduma idi dina kayat ti agpakomberte a Romano Katoliko, uray no nakaro ti pannakapilitna.

Henio iti Matematika

Nayanak ni Johannes Kepler idi 1571 idiay Weil der Stadt, iti bassit nga ili iti igid ti Black Forest ti Alemania. Napanglaw ti pamiliana, ngem ni Johannes ket libre a pinagadal dagiti natatan-ok a tattao iti lugarda. Nagadal iti teolohia iti Unibersidad ti Tübingen ken planona ti agbalin a ministro ti Luterano. Ngem nabigbigda ti kinalaingna iti matematika. Idi 1594, idi a natay ti mannursuro iti haiskul dagiti Luterano idiay Graz, Austria, ni Kepler ti nangsukat kenkuana. Bayat ti kaaddana sadiay, impablaakna ti immuna a napateg a sinuratna a Cosmographic Mystery.

Adu a tawen nga inad-adal a naimbag ti astronomo a ni Brahe dagiti planeta. Idi binasana ti Cosmographic Mystery, nasdaaw ni Brahe iti  pannakaawat ni Kepler iti matematika ken astronomia, ket inawisna a makikadua kenkuana idiay Benátky, iti asideg ti Prague, a Czech Republic itan. Inawat ni Kepler ti awis idi napilitan a pumanaw idiay Graz gapu iti panangidumduma iti relihion. Ket kas nadakamat itay, idi natay ni Brahe, ni Kepler ti simmuno kenkuana. Ti konseho ti imperio addaanen iti nakalalaing a matematiko imbes nga addaan iti nakaan-annad a managpaliiw.

Napateg a Nagapuanan iti Optics

Tapno magunggonaan a naimbag iti adu a kapaliiwan ni Brahe maipapan kadagiti planeta, masapul a maawatan a naimbag ni Kepler ti panagiray ti lawag iti rabaw ti maysa a banag. Kasano nga agiray ti lawag manipud ti maysa a planeta no sumrek dayta iti atmospera ti daga? Dagiti inlawlawag ni Kepler ket adda iti Supplement to Witelo, Expounding the Optical Part of Astronomy. Dayta ti inlawlawag dagiti sinurat ni Witelo, maysa a sientista iti Edad Media. Ti libro ni Kepler ket napateg a nagapuanan iti optics. Isu ti kaunaan a nangilawlawag iti mapaspasamak iti mata ken dagiti maaramidan dayta.

Ngem saan nga optics ti kangrunaan a trabaho ni Kepler no di ket astronomia. Patien dagiti nagkauna nga astronomo a ti globo ket maysa a lungog nga addaan kadagiti bituen a dimket iti unegna a kas kadagiti rumimatrimat a diamante. Ngem impagarup ni Ptolemy a ti daga ti sentro ti uniberso idinto ta impagarup ni Copernicus a rikrikusen ti amin a planeta ti nakaintek nga init. Imbaga ni Brahe a ti dadduma a planeta rikrikusenda ti init, ket ti init rikrikusenna ti daga. Tangay amin a dadduma pay a planeta ket nailangitan a banag a maisupadi iti daga, naibilang a naan-anay dagitoy, ket naan-anay a sirkulo laeng ti maitutop a pagrikusanda, ken agpapada ti kapartak ti kada planeta. Daytoy ti kapanunotan ti kaaduan idi nagtrabaho ni Kepler kas matematiko iti imperio.

Dagiti Nangrugian ti Moderno nga Astronomia

Gapu ta addaan kadagiti reperensia a kapaliiwan ni Brahe maipapan kadagiti planeta, inadal ni Kepler ti panaggaraw dagiti bambanag iti uniberso a mainaig iti daga ket imbagana dagiti kapaliiwanna a naibasar iti nakitana. Saan la a nalaing iti numero no di ket addaan pay iti napigsa a determinasion ken nausiuso unay. Madlaw ti kinalaingna nga agtrabaho babaen iti 7,200 a narikut a panagkuenta nga inaramidna idi ad-adalenna dagiti tsart ken impormasion maipapan iti panangpaliiwna iti Mars.

Ket ti Mars ti immuna a nakaawis iti atension ni Kepler. Ipamatmat ti naannad a panangadal kadagiti tsart ken impormasion a ti Mars ket agrikrikus iti init ngem saan a naan-anay a sirkulo ti pagrikusanna. Ti laeng arinduyog a sirkulo ti maitutop a pagrikusanna a maitunos iti kapaliiwanna sa ti init ti adda iti tengnga. Ngem nadlaw ni Kepler, a saan a ti Mars ti tulbek iti pannakatakuat kadagiti palimed ti langlangit no di ket ti planeta a Daga. Sigun ken Propesor Max Caspar, ti “kinamanagpartuat ni Kepler ti nangtignay kenkuana a mangpadas iti naisangsangayan unay a panagimbento.” Inusarna dagiti tsart iti naiduma a pamay-an. Imbes nga usarenna dagitoy a mangsukisok iti Mars, impapan ni Kepler nga agtaktakder a mismo iti Mars ket tantannawaganna ti daga.  Pinattapattana a naparpartak ti panagrikus ti daga no as-asideg iti init ken nabambannayat no ad-adayo.

Maawatan idin ni Kepler a ti init ket saan laeng a sentro ti sistema solar, no di ket agserbi pay a batumbalani, nga agrikrikus iti bukodna a pagrikusan ken ap-apektaranna ti panaggaraw dagiti planeta. Insurat ni Caspar: “Sipud idin, daytoy ti kapatgan a baro a kapanunotan a nangiwanwan kenkuana iti panagsukisokna ken nangiturong iti pannakatakuatna kadagiti linteg iti panagrikus dagiti planeta.” Para ken Kepler, amin dagiti planeta ket nailangitan a bambanag nga agtutunos nga iturturong dagiti agpapada a linteg. Dagiti linteg nga agaplikar iti Mars ken iti Daga ket mabalin nga agaplikar met iti amin a planeta. No kasta, imbagana a tunggal planeta ket agrikrikus iti init iti arinduyog a pagrikusan ken agduduma ti kapartakda sigun iti kaadayoda iti init.

Dagiti Linteg ni Kepler Maipapan iti Panagrikus Dagiti Planeta

Idi 1609, impablaak ni Kepler ti New Astronomy, a mabigbigbig a kaunaan a libro maipapan iti moderno nga astronomia ken maysa kadagiti kapatgan pay laeng a libro a naisurat maipapan iti dayta a topiko. Daytoy nga obra maestra linaonna dagiti immuna a dua a linteg ni Kepler maipapan iti panagrikus dagiti planeta. Ti maikatlo a linteg ket naipablaak idi 1619, iti Harmonies of the World, idi nagindeg idiay Linz, Austria. Dagitoy tallo a linteg ibinsabinsada dagiti kangrunaan a banag maipapan iti panagrikus dagiti planeta: ti sukog ti pagrikusan ti planeta iti aglawlaw ti init, ti kapartak ti panagrikus ti planeta, ken ti relasion ti kaadayo ti planeta manipud iti init ken ti kapautna nga agrikus.

Ania ti reaksion dagiti astronomo a pada ni Kepler? Saanda a naawatan ti pateg dagiti linteg a natakuatan ni Kepler. Dadduma ti di pay ketdi mamati. Ngem no maminsan, basol met ni Kepler dayta. Inusar ngamin ni Kepler ti estilo ti panagsurat iti Latin a dandani di maawatan a kas iti di masarut nga ulep iti aglikmut ti Venus. Ngem idi agangay, nabigbig met laengen ti kinapateg dagiti linteg ni Kepler. Agarup 70 a tawen kalpasanna, inusar ni Isaac Newton ti sinurat ni Kepler a nakaibasaran dagiti lintegna maipapan iti panaggaraw ken ti grabidad. Ni Kepler ket mabigbigbig itan a maysa kadagiti katan-okan a sientista​—daydiay nakatulong a nangipasdek iti kabaruan a  pannakaawat maipapan iti astronomia ken nangbalbaliw iti pannakaawat idi Edad Media.

Naan-anay a Nakiraman ti Europa iti Narelihiosuan a Gubat

Iti isu met la a bulan a pinutar ni Kepler ti maikatlo a lintegna, bimtak ti Tallopulo a Tawen a Gubat. Iti dayta a tiempo (1618-48), dandanin nadadael ti Europa babaen ti panangpapatay ken panangsamsam gapu iti relihion, ket napukaw ti Alemania ti kakatlo iti populasionna. Nasaknap ti pannakaanup dagiti mangkukulam. Napabasol iti panangkulam ti ina ni Kepler ket dandani dina nalisian ti pannakapapatay. Nupay makuna a manmano a masuelduan ni Kepler iti trabahona iti konseho sakbay ti gubat, nganngani saanen a nasuelduan bayat ti gubat.

Naidadanes ken naidumduma ni Kepler iti intero a panagbiagna gapu ta maysa a Luterano. Kapilitan a pimmanaw iti Graz​—a kaipapananna ti pukaw ken pannakapasarna iti rigat​—gapu ta dina kayat ti agbalin a Romano Katoliko. Idiay Benátky inkagumaanda met ti mangkomberte kenkuana. Ngem di inawat ni Kepler ti panagdayaw kadagiti didiosen; para kenkuana, dagita ket ar-aramid ti Diablo. Idiay Linz, gapu ta dida nagkikinnaawatan kadagiti padana a Luterano a mamati a ti Dios ket adda iti amin a disso, naipuera iti panangrambakda ti Pangrabii ti Apo. (Kitaem ti panid 20-1 daytoy a magasin.) Karimon ni Kepler ti panangidumduma gapu iti relihion. Patienna a ti panagtutunos dagiti planeta ket rumbeng a maiparangarang kadagiti tattao. Sinalimetmetanna ti pammatina ket situtulok a nagsagaba. “Ti panagsagaba a kadua ti adu a kakabsat maigapu iti relihion ken maigapu iti pakaidayawan ni Kristo babaen iti panagibtur iti pannakadangran ken pannakaibabain, babaen ti panangpanaw ti maysa a tao iti balay, taltalon, gagayyem, ken pagtaenganna​—pulos a diak idi impagarup a makapnek unay daytoy a kapadasan,” insurat ni Kepler.​—Johannes Kepler, by Ernst Zinner.

Idi 1627, impablaakna ti Rudolphine Tables, nga imbilangna a kas ti kangrunaan a sinuratna maipapan iti astronomia. Naiduma daytoy kadagiti immun-una a librona, ta napadayawan unay daytoy, ket nagbiit a nagbalin a kasapulan unay dagiti astronomo ken managlayag. Kamaudiananna, idi Nobiembre 1630, natay ni Kepler idiay Regensburg, Alemania. Maysa kadagiti kadua ni Kepler ti kanayon a masmasdaaw ta addaan ni Kepler iti “nauneg a pannakaawat ken nagadu a pannakaammo maipapan kadagiti nakapatpateg a palimed.” Kinapudnona dagitoy a sasao ket pammadayaw iti tao a nakatakuat kadagiti palimed ti sistema solar.

[Blurb iti panid 26]

Ni Kepler ket mabigbigbig itan a maysa kadagiti katan-okan a sientista​—daydiay nakatulong a nangipasdek iti kabaruan a pannakaawat maipapan iti astronomia ken nangbalbaliw iti pannakaawat idi Edad Media

[Blurb iti panid 27]

Karimon ni Kepler ti panangidumduma gapu iti relihion. Patienna a ti panagtutunos dagiti planeta ket rumbeng a maiparangarang kadagiti tattao

[Kahon iti panid 27]

Ti Astrolohia ken Teolohia ni Kepler

Nupay nakaipasdek ni Johannes Kepler iti nagsayaat a pakasarsaritaan gapu kadagiti takuatna iti tay-ak ti astronomia, masapul a bigbigen nga isu ket naimpluensiaan kadagiti narelihiosuan a kapanunotan a nasaknap idi kaaldawanna. Isu nga adu ti sinuratna maipapan iti astrolohia, nupay dina pinati ti “kaaduan a naibaga a naammuan idin maipapan iti impluensia dagiti bituen.”

Napasnek met a manamati iti Trinidad ti Kakristianuan. “Maysa kadagiti kapanunotan a patienna unay​—ti ladawan ti Nakristianuan a Trinidad kas isimbolo ti sirkulo ken, kasta met ti naparsua a makita a lubong​—ti literal a mangiparangarang iti nadibinuan a misterio (Dios Ama: sentro; Kristo ti Anak: aglawlaw; Nasantuan nga Espiritu: ti law-ang).”​—Encyclopædia Britannica.

Maisupadi iti dayta, ania ti imbaga ni Sir Isaac Newton maipapan iti doktrina a Trinidad? Inlibakna ti sursuro a Trinidad. Ti kangrunaan a rason nga inlaksidna dayta ket idi nagsapul iti pammaneknek kadagiti sasao a nailanad iti pannursuro ken kadagiti konseho ti simbaan, awan ti pammaneknek a nasarakanna iti Kasuratan. Kinapudnona, nabileg ti panamatina iti katan-okan a kinasoberano ni Jehova a Dios ken ti Nainkasuratan a saad ni Jesu-Kristo kas nababbaba ngem ni Amana. *​—1 Corinto 15:28.

[Footnote]

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 24-26]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dagiti Linteg ni Kepler Maipapan iti Panagrikus Dagiti Planeta

Dagiti linteg ni Kepler maipapan iti panagrikus dagiti planeta ti maibilbilang pay laeng a nangrugian ti moderno nga astronomia. Mabalin a kastoy ti pannakasumariona:

1 Kada planeta ket agrikus iti arinduyog iti aglawlaw ti init, a sentro ti pagrikusan

← Init ←

↓ ↑

↓ ↑

Planeta ● ↑

→ → →

2 Naparpartak ti panagrikus ti kada planeta no as-asideg iti init. No adda maaramid a linia iti tengnga ti init nga agturong iti tengnga ti planeta, kasano man ti kaadayo wenno kaasideg ti planeta iti init, agpapada ti kalawa ti lugar a saklawenna iti isu met la a kabayag

Naparpartak ti panagrikus ti planeta

Nabambannayat ti panagrikus ti planeta

A ● B

↓ ↑

↓ Init

A

↓

↓

● B

A

→

→

● B

Gapuna, no agpada ti tiempo ti panagdaliasat ti planeta manipud iti A nga agturong iti B iti kada pagarigan, agpada ngarud ti kalawa dagiti lugar a nakoloran

3 Ti kabayag ti kada planeta a mangrikus iti init ket makuna a tiempo ti planeta. Ti kabayag ti panangrikus ti maysa a planeta iti init ket agpannuray iti promedio a kaadayona iti dayta

[Tsart]

Planeta Mercury

Kaadayo manipud Init * 0.387

Kapaut iti tawen 0.241

Kapaut² 0.058 *

Distance³ 0.058 *

Planeta Venus

Kaadayo manipud Init 0.723

Kapaut iti tawen 0.615

Kapaut² 0.378

Kaadayo³ 0.378

Planeta Daga

Kaadayo manipud Init 1

Kapaut iti tawen 1

Kapaut² 1

Kaadayo³ 1

Planeta Mars

Kaadayo manipud Init 1.524

Kapaut iti tawen 1.881

Kapaut² 3.538

Kaadayo³ 3.540

Planeta Jupiter

Kaadayo manipud Init 5.203

Kapaut iti tawen 11.862

Kapaut² 140.707

Kaadayo³ 140.851

Planeta Saturn

Kaadayo manipud Init 9.539

Kapaut iti tawen 29.458

Kapaut² 867.774

Kaadayo³ 867.977

[Footnote]

[Ladawan iti panid 24]

Jupiter

[Ladawan iti panid 24]

Ni Copernicus

[Ladawan iti panid 24]

Ni Brahe

[Ladawan iti panid 24]

Ni Kepler

[Ladawan iti panid 25]

Ni Newton

[Ladawan iti panid 25]

Venus

[Ladawan iti panid 26]

Neptune

[Ladawan iti panid 26]

Dagiti libro ken ti teleskopio ni Kepler

[Ladawan iti panid 27]

Saturn

[Credit Line]

Impaay ti NASA/JPL/Caltech/USGS

[Picture Credit Lines iti panid 24]

Da Copernicus ken Brahe: Brown Brothers; Ni Kepler: Erich Lessing/Art Resource, NY; Jupiter: Impaay ti NASA/JPL/Caltech/USGS; Planeta: JPL

[Picture Credit Lines iti panid 25]

Venus: Impaay ti NASA/JPL/Caltech; Planeta: JPL

[Picture Credit Lines iti panid 26]

Teleskopio: Erich Lessing/Art Resource, NY; Neptune: JPL; Mars:NASA/JPL; Daga: Rinetrato ti NASA